Залаты век беларускіх кінатэатраў.
1911-1914
Полацк • Гродна • Барысаў
Полацк
Нам удалося знайсці адну згадку пра месца нараджэння Юрыя Тарыча — бацькі беларускага кіно. У 1911 годзе там дзейнічалі два кінатэатры: «Эдэм» і «Лотас».1
Аднак больш дакладную інфармацыю дае анлайн-артыкул пад назвай «Пайдзем ў “Эдэм”, або Як і дзе глядзелі кіно ў Полацку на пачатку ХХ стагоддзя». Аўтары артыкула паведамляюць, што «Лотас» быў адкрыты ў 1907 годзе, але закрыўся ўжо праз два гады. Таму можна меркаваць, што ў 1911 годзе існаваў ужо новы «Лотас». У тым самым артыкуле гаворыцца, што прыватны прадпрымальнік Марк Аронаў адкрыў кінатэатр «Эдэм», а ў 1912 годзе пабудаваў яшчэ адзін — «Калізей», разлічаны на 300 месцаў.2 Другі артыкул удакладняе: «Зала “Калізея” змяшчала 310 гледачоў у індывідуальных крэслах, а на другім ярусе было яшчэ 44 месцы ў 12 ложах».3
Полацк, вуліца Спаская, пачатак XX стагоддзя.
Крыніца: https://gorod214.by/new/3085
Гродна
У студзені 1913 года ў Гродне дзейнічалі два кінатэатры. Першы — «Люкс», якім кіраваў Завістоўскі, — размяшчаўся «ў галоўнай і цэнтральнай частцы» горада, на Мураўёўскай вуліцы.
Часопіс «Сіне-Фона»
Гродна, вуліца Мураўёўская, 1913.
Крыніца: Public domain
Часопіс «Сіне-Фона»
Нам вядома, што прынамсі адзін з двух гродзенскіх кінатэатраў меў магчымасць паказаць адзін з кінашлягераў 1913 года — італьянскую пастаноўку «Quo Vadis?» («Камо грядеши?»/«Куды ідзеш?»)6 Хаця ў Еўропе гэты фільм сапраўды лічыўся сенсацыяй, у Расійскай імперыі прэм’ера адбылася ў сакавіку 1913 года (паводле «Сіне-Фона»), але гэта назва хутка знікла з рэкламных афішаў. У часопісах не захавалася звестак пра паказы на тэрыторыі Беларусі — што, верагодна, сведчыць не пра адсутнасць паказаў, а пра недахопы ў саміх выданнях. Аднак адзін анлайн-артыкул, прысвечаны ранняму кінематографу ў Гродне, змяшчае дакладныя сведчанні, што «Quo Vadis?» («Камо грядеши?»/«Куды ідзеш?») дэманстравалі ў горадзе. Там жа паказвалі і «Дзяцей капітана Гранта» — у маі 1914 года, напярэдадні Першай сусветнай вайны.
Афіша амерыканскага пракату фільма «Quo Vadis?» («Камо грядеши?»/«Куды ідзеш?»)
Крыніца: The National Ptg. & Eng. Co. (Чыкага, Нью-Ёрк, Сент-Луіс), адноўлена Адамам К’юрдэнам, Public domain, via Wikimedia Commons
Гродзенскія аматары кіно сутыкаліся і з цэнзурай. У анлайн-артыкуле «Сінема, сінема, сінема — ад цябе мы без розуму. Гісторыя гродзенскага кінематографа» паведамляецца, што паказ «Злачыннай страсці бацькі» быў спынены паліцыяй проста падчас сеансу 6 лютага 1914 года. Публіцы прынеслі выбачэнні і паказалі іншае кіно. Драма пра разбэшчанасць арыстакратычнага грамадства выклікала сапраўдны ажыятаж, што і стала падставай для стварэння цэнзурнага органа, які пачаў папярэдне праглядаць стужкі да іх паказу.7 Фільм быў зняты ў 1913 годзе Яўгенам Баўэрам, якога лічаць адным з найвыдатнейшых рэжысёраў ранняга расійскага кіно. Карэспандэнт «Маскоўскіх ведамасцей» пісаў: «Я бачыў шмат кінематаграфічнай брыдоты, але не чакаў убачыць нешта накшталт «Злачыннай страсці бацькі», якую цяпер паказваюць ва ўсіх электратэатрах».8
Пасля гэтага студэнтам рэкамендавалі наведваць толькі зацверджаныя фільмы — пераважна экранізацыі класікі: творы Л. М. Талстога («Фальшывы купон», пастаноўка Пятра Чардыніна) і аповесць А. С. Пушкіна «Дуброўскі».9
Aфіша «Дзеці капітана Гранта».
Крыніца: https://vgr.by/2021/03/19/sinema-sinema-sinema-ot-tebya-myi-bez-uma-istoriya-grodnenskogo-kinematografa/
Гродна, агульны выгляд, 1904.
Крыніца: www.meshok.ru, Public domain, via Wikimedia Commons, 1903
Барысаў
У сярэдзіне 1910 года ў Барысаве працавалі два кінатэатры. Першы — «Прамень» — належаў «вядомай прадпрымальніцы, якойсці К. А. Наважылавай, якую захапіла прывабная, хоць і не цалкам распрацаваная, ідэя выкарыстаць выгадны куток для кінематаграфічнага бізнесу». Неўзабаве пасля гэтага Гольдберг адкрыў другі тэатр — «Гігант», «аформлены па ўзоры аднаго з буйнейшых мінскіх кінатэатраў: аздоблены багата, але безгустоўна і крыкліва непрывабна». Наважылава палічыла, што Барысаў не вытрымае два кінатэатры, і таму «разважліва ліквідавала “Прамень”».10
Барысаў, вуліца Маскоўская, пачатак XX стагоддзя.
Крыніца: Public domain
1 «Кінэ-Часопіс», Нумар 9, 5 мая, 1911, с. 14.
2 «Пайшлі ў “Эдэн”, альбо як і дзе глядзелі кіно ў Полацку на пачатку ХХ стагоддзя», 12 кастрычніка 2017. https://gorod214.by/new/354. Прагледжана 10 сакавіка, 2025
3 Сяргеенка, Наталля «Як бізнесовец Марк Аронаў змяніў Полацк на пачатку ХХ стагоддзя: стварыў самы модны квартал у горадзе, прывозіў лепшых артыстаў і развіваў кінематограф», 26 студзеня, 2021, https://gorod214.by/new/6518 Прагледжана 10 сакавіка, 2025.
4 «Сіне-Фона», Нумар 9, 19 студзеня, 1913, с. 27.
5 Ibid.
6 Тарасюк, Дзяніс, «Сінема, сінема, сінема — ад цябе мы без розуму. Гісторыя гродзенскага кінематографа», 19 сакавіка 2021. https://vgr.by/2021/03/19/sinema-sinema-sinema-ot-tebya-myi-bez-uma-istoriya-grodnenskogo-kinematografa/ Прагледжана 8 сакавіка, 2025
7 Ibid.
8 Рэцэнзія на фільм «Злачынная страсць бацькі», «Маскоўскія ведамасці», Масква, 1914. Рэцэнзія цытуецца на старонцы "Злачынная страсць", https://www.kino-teatr.ru/search/171920716/229778// Прагледжана 22 сакавіка, 2025.
9 Тарасюк, Дзяніс, «Сінема, сінема, сінема — ад цябе мы без розуму. Гісторыя гродзенскага кінематографа», 19 сакавіка 2021. https://vgr.by/2021/03/19/sinema-sinema-sinema-ot-tebya-myi-bez-uma-istoriya-grodnenskogo-kinematografa/ Прагледжана 8 сакавіка, 2025
10 «Сіне-Фона», Нумар 2, 15 кастрычніка, 1911, с. 18; і «Сіне-Фона», Нумар 4, 15 лістапада, 1911, с. 20.