Кіно ў камуністычнай Беларусі
НЭП і першыя партыйныя чысткі
1920
З надыходам 1921 года Беларусь пачала аднаўленне пасля шасці гадоў вайны. Хаця ўрад часта выконваў указанні з Масквы, ён паступова пачынаў браць на сябе кіраванне ўнутранымі справамі — у тым ліку і ў сферы кінематографа.
У часопісе Наркамасветы за студзень–люты 1921 года згадваюцца 125 кінапаказаў, прычым 98 з іх пазначаныя як «розны змест». Якія менавіта фільмы дэманстраваліся, не ўдакладняецца. Але больш цікавае іншае: у спісе фігуруюць пяць дзеючых кінатэатраў — «Чырвоная зорка», «Інтэрнацыянал», «Культура», «Камуна» і «Спартак».1 Гэта сведчыць, што новыя савецкія назвы з’явіліся менш чым праз паўгода пасля завяршэння асноўных баявых дзеянняў у ліпені 1920 года (за выключэннем сутыкненняў на поўдні, каля Пінска). Паводле іншых дакументаў, ранейшыя кінатэатры «Гігант» (перайменаваны ў «Чырвоную зорку»), «Эдэн» (перайменаваны ў «Інтэрнацыянал») і «Мадэрн» (перайменаваны ў «Культуру»)2 працягвалі працу. Перайменаванне, відавочна, лічылася прыярытэтам. А вось ці былі «Камуна» і «Спартак» ранейшымі «Люксам» і «Ілюзіёнам» — дакладных сведчанняў пакуль няма.
Вітольд Ашмарын, які на той час быў рэдактарам газеты «Звязда», выказваў незадаволенасць тым, якія фільмы паказвалі беларускія кінатэатры. Як піша даследчыца кіно Наталля Рабчыкава, Ашмарын быў звязаны з расійскім кінематографам яшчэ да рэвалюцыі.3 На момант публікацыі артыкула ён таксама выконваў абавязкі рэдактара «Звязды».4 15 лютага 1921 года Ашмарын апублікаваў крытычны матэрыял пад загалоўкам «Экраны Беларусі». У ім ён абураўся тым, што кінатэатры дэманструюць выключна «абрыўкі старых, зношаных стужак, якія скупымі партыямі паступаюць з цэнтру».
Партрэт (манатыпія) Вітольда Ахрамовіча, аўтар — Анатоль Трапані, 1915 год.
Крыніца: «Вітольд Ахрамовіч (Ашмарын) і Леў Куляшоў: ля вытокаў расійскай тэорыі кіно», 2021.
Цікава, што Ашмарын дадае: «Вытворчасць уласных фільмаў амаль спынілася — з-за недахопу плёнкі і хімікатаў». Гэта адзін з нямногіх сведчанняў таго, што ў Беларусі тады вялася мясцовая кінавытворчасць. Бліжэй да канца артыкула Ашмарын тлумачыць, хто кіруе сферай кіно ў рэспубліцы: «У нашым Народным камісарыяце асветы (Наркамасвеце) ёсць пададдзел фотакінематаграфіі, які цяпер з вялікай скупасцю перадае кінатэатрам старыя стужкі. Але гэты пададдзел мог бы ператварыцца ў самастойнае ўпраўленне, наладзіць сціплую лакальную вытворчасць, нешта перадаваць у цэнтр — і ў адказ атрымліваць больш і лепшую плёнку». З гэтага вынікае: кінатэатры ў БССР ужо працавалі, фільмы было цяжка дастаць, а адказнасць за сітуацыю ўскладалі на падраздзяленне Наркамасветы.5
Праз паўгады, у жніўні 1921-га, Ленін абвясціў пачатак НЭПу — Новай эканамічнай палітыкі. Па НЭПу, прадпрымальнікі і частка сялян зноў атрымалі магчымасць зарабляць прыбытак. Ленін лічыў, што стымул у выглядзе прыбытку дапаможа адрадзіць эканоміку. Гісторыя паказала, што ён меў рацыю.
Гэты плакат быў надрукаваны ў 1930 годзе — ужо пасля таго, як НЭП спынілі. На ім напісана: «З Расіі НЭПаўскай будзе Расія Сацыялістычная (Ленін)».
Крыніца: WillZ8800 — уласная праца, ліцэнзія CC BY-SA 4.0, праз Wikimedia Commons.
Кінагісторык Крысцін Томпсан апісвае, што адбылося ў галіне кіно пасля ўвядзення НЭПу:
Крысцін Томпсан
Крысцін Томпсан і іншыя даследчыкі адзначаюць, што прыватныя кінафірмы, матываваныя прыбыткам, прывялі да падзелу на «тых, хто мае», і «тых, хто не мае». Гісторык А.М. Яўтушэнка піша, што хоць фільмы ў рабочых і вайсковых клубах паказвалі бясплатна, гэта звычайна былі дакументальныя стужкі ці агітпрап. У прыватных кінатэатрах ішлі больш якасныя і папулярныя фільмы — і таму яны маглі браць грошы за прагляд7
Томпсан таксама цытуе ранняга савецкага кінагісторыка Мікалая Лебедзева, які лічыў, што Камуністычная партыя ўпусціла шанец выкарыстаць НЭП для стварэння стабільнай фінансавай асновы савецкага кінематографа.
Мікалай Лебедзеў
Гісторык Пітэр Кенез піша, што ў канцы 1921 года ў Маскве зноў адкрыўся першы камерцыйны кінатэатр. І неўзабаве іх стала шмат. З увядзеннем НЭПу ўладальнікі кінатэатраў пачалі практычна без перашкод паказваць дзясяткі фільмаў з-за мяжы.9 Кенез таксама адзначае, што вядомыя нямецкія стужкі, напрыклад «Кабінет доктара Калігары» (1920), паказвалі ў Маскве амаль адразу пасля іх выхаду.10 Гісторык Мікалай Лебедзеў рэзка крытыкаваў гэтую сітуацыю. Ён пісаў, што Фотакінааддзел Наркамасветы, створаны ва ўмовах ваеннага камунізму, разам з мясцовымі структурамі, аказаўся няздольным супрацьстаяць сілам рынку.11
Das Cabinet des Dr. Caligari/«Кабінет доктара Калігары», студыя Decla-Bioscop.
Лебедзеў згадваў і іншыя фільмы: «Вітрыны кінатэатраў запоўненыя назвамі бессэнсоўных стужак нямецкай, французскай і амерыканскай вытворчасці: “Прыгоды авантурысткі з Монтэ-Карла”, “Таямніца егіпецкай ночы”, “Дом нянавісці”, “Нявеста сонца”, “У нетрах Парыжа”, “Пяць Ротшыльдаў”, “У кіпцюрах пачвары” і гэтак далей». 12
«Прыгоды авантурысткі з Монтэ-Карла», 1921 год.
Крыніца: аўтар невядомы, добрасумленнае выкарыстанне, Wikimedia Commons.
«Дом нянавісці», 1918 год.
Крыніца: аўтар невядомы, Інтэрнэт Архіў, грамадскі набытак, Wikimedia Commons.
17 снежня 1920 года ў Канстытуцыю Беларусі ўнеслі змены: былі створаны Цэнтральны выканаўчы камітэт (ЦВК) і Савет народных камісараў (Саўнаркам).13 Аляксандр Чарвякоў быў абраны старшынёй як ЦВК, так і Саўнаркама. Вільгельм Кнорын заняў пасаду першага сакратара Цэнтральнага бюро Камуністычнай партыі Беларусі.14 А Ўсевалад Ігнатоўскі узначальваў камісарыят асветы, які курыраваў кінематограф.15
Вільгельм Кнорын, 1928 год.
Крыніца: грамадскі набытак, Wikimedia Commons.
Усевалад Ігнатоўскі.
Крыніца: грамадскі набытак, Wikimedia Commons.
Падчас таго, як Камуністычная партыя Беларусі перабудоўвала сваю структуру, урад пачаў падрыхтоўку да першай чысткі партыйных радоў. На Еўрапейскім яўрэйскім архіўным партале Yerusha, што дзейнічае пры падтрымцы Фонду Ротшыльдаў Hanadiv Europe, адзначаецца:
Раённыя камісіі па праверцы, пераглядзе і чыстцы кадраў Камуністычнай партыі Беларусі былі створаныя на падставе рашэнняў IV з’езда Кампартыі (бальшавікоў) Беларусі (Мінск, 25 лютага — 2 сакавіка 1921 года).
Камісіям было даручана «ўмацаванне партыйных радоў» шляхам прыняцця мер па праверцы адпаведнасці чальцоў патрабаванням партыі, кантролю за дзейнасцю як асобных камуністаў, так і партыйных калектываў; яны павінны былі прымаць і разглядаць скаргі на камуністаў і паказанні аб іх непажаданых дзеяннях; а таксама сачыць за захаваннем камуністычнай этыкі чальцамі Камуністычнай партыі Беларусі.
Асабліва пільна камісіі павінны былі выяўляць і выключаць з партыі «кулацка-ўласніцкія і буржуазныя элементы» з асяроддзя сялян і мяшчан, а таксама супрацоўнікаў савецкіх устаноў, якія паходзілі з буржуазнай інтэлігенцыі або ў мінулым належалі да забароненых палітычных партый і прафсаюзаў.16
Yerusha: Еўрапейскі яўрэйскі архіўны партал
Гісторык Іван Любачка пісаў, што ў перыяд з 15 жніўня па 25 кастрычніка 1921 года з партыі было выключана 1495 чалавек — каля 25% усяго складу. У афіцыйнай заяве адзначалася, што выдалялі «негадзяяў, бюракратаў, несумленных або вагаючыхся камуністаў, а таксама тых, хто ў душы заставаўся меншавіком». Аднак у часы Леніна выключаныя з партыі, як правіла, заставаліся на волі.17
Магчыма, менавіта тут варта ўзгадаць адзін з найвыдатнейшых амерыканскіх фільмаў, які, паводле кінагісторыка Ванса Кеплі-малодшага, дэманстраваўся ў Савецкай Расіі ўжо ў 1918 годзе, — грандыёзную стужку Д.У. Грыфіца «Нецярпімасць» працягласцю 2 гадзіны 46 хвілін.18
«Нецярпімасць», 1916 год, рэжысёр Д.У. Грыфіц, кампанія Wark Producing Company.
1 Школа і культура Савецкай Беларусі № 1-2 1921 Студзень-Люты / С. 105 НАЦИОНАЛЬНАЯ БИБЛИОТЕКА БЕЛАРУСИ 623ca8eda1e2b124f43a0b5dc611d57d.pdf Доступ 3 кастрычніка 2025 г.
2 Национальный архив Республики Беларусь (НАРБ)/Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь (НАРБ) фонд/фонд. 42 опис/опіс 1, дело/справа 133 СС.15-15b.
3 Рябчикова Н.С./ Рабчыкава Н.С, Ранние киноопыты Витольда Ахрамовича/ Раннія кінавопыты Вітольда Ахрамовіча. 1913-1918 191 3-191 8 гг. Театр. Живопись. Кино. Музыка 2022. №2. /Тэатр. Жывапіс. Кіно. Музыка. 2022, нум. 2 С. 81 -103 DOI: 10.35852/2588-0144-2022-2-81-103; СС. 61–79; Рябчикова Н. С./ Рабчыкава Н.С, Витольд Ахрамович (Ашмарин) и Лев Кулешов: у истоков русской кинотеории/ Вітольд Ахрамовіч (Ашмарын) и Леў Куляшоў: ля вытокаў рускай кінатэорыі.Театр. Живопись. Кино. Музыка/Тэатр. Жывапіс. Кiно. Музыка 2021. № 3. С. 61–79.DOI: 10.35852/2588-0144-2021-3-61-79.
4 О чем просил Сталина один из основателей БелТА перед смертью/ Аб чым прасіў Сталіна адзін з заснавальнікаў БелТА? Минск Новости/Мінск Навіны 7 мая 2019 https://minsknews.by/o-chem-prosil-stalina-odin-iz-osnovateley-belta-pered-smertyu/ Прагледжана 27 верасня 2025.
5 Ашмарин, В./Ашмарын, В., Экраны Белоруссии/Экраны Беларусі, Звезда/Звязда Нум. 37 15 февраль 1921/15 лютага 1921, Президентская библиотека Республики Беларусь/Прэзідэнцкая бібліятэка Рэспублікі Беларусь.
6 Thompson, Kristin/Томпсан, Крысцін, “Government Policies and Practical Necessities in the Soviet Cinema of the 1920s”/«Дзяржаўная палітыка і практычныя патрэбы ў савецкім кінематографе 1920-х гадоў», Red Screen: Politics, Society, Art in Soviet Cinema edited by Anna Lawton/Чырвоны экран: палітыка, грамадства, мастацтва ў савецкім кіно, пад рэд. Ганны Лоўтан Routledge/Рутледж, 1992.
7 Евтушенко, А.М./Яўтушэнка, A.M., «Русское кино периода НЭПа в аспекте государственного и партийного строительства»/«Рускае кіно перыяду НЭПа ў аспекце дзяржаўнага і партыйнага будаўніцтва» Вектар навукі ТДУ https://www.vektornaukitech.ru/jour/article/view/516, С. 112 Прагледжана 15 сакавіка 2025.
8 Лебедев Николай/Лебедзеў, Мікалай, «Кіно: яго кароткая гісторыя, яго магчымасці, яго будаўніцтва ў савецкай дзяржаве» (Масква: Дзяржаўнае выдавецтва, 1924), С. 97. цітуецца Thompson, Kristin/Томпсан, Крысцін, “Government Policies and Practical Necessities in the Soviet Cinema of the 1920s”/ «Дзяржаўная палітыка і практычныя патрэбы ў савецкім кінематографе 1920-х гадоў», Red Screen: Politics, Society, Art in Soviet Cinema edited by Anna Lawton/Чырвоны экран: палітыка, грамадства, мастацтва ў савецкім кіно, пад рэд. Ганны Лоўтан Routledge/Рутледж, 1992. СС. 49-63.
9 Kenez, Peter/Кенез, Пітэр Cinema and Soviet Society: From the Revolution to the Death of Stalin/«Кіно і савецкае грамадства: ад рэвалюцыі да смерці Сталіна» I.B. Tauris, 2000, С. 35.
10 Ibid.
11 Лебедев, Н.А./Лебедзеў, М.A. Очерки истории советского кино/ Нарысы гісторыі савецкага кіно, Искусство/Мастацтва 1965, С. 143.
12 Лебедев, Н.А./Лебедзеў, М.A., С. 146.
13 Нарысы па гісторыі дзяржавы і права Беларускай ССР, Мінск, 1958, С· 41; Ibid; Bol'shaia sovetskaia entsiklopediia/Вялікая савецкая энцыклапедыя 1выд. (Масква, 1929-1948), 61:195; Ocherki po istorii/Нарысы па гісторыі С. 41; S’ezdy Sovetov SSR/З’езды саветаў ССР, 2:251-52. Цытуецца Lubachko, Ivan S/Любачка, Іван С. Belorussia Under Soviet Rule, 1917-1957/Беларусь пад савецкай уладай, 1917–1957 The University Press of Kentucky/Выдавецтва Кентукскага ўніверсітэта, 1972. С. 49.
14 Любачка, С. 50.
15 “Vsevolod Makarovich Ignatovsky” Faculty History of the BSU/ «Усевалад Макаровіч Ігнатоўскі» Гісторыя факультэта БДУ, https://hist.bsu.by/en/honorary-callery-of-the-faculty-of-history/7405-vsevolod-makarovich-ignatovsky-19-04-1881-04-02-1931.html#gsc.tab=0 Прагледжана 26 сакавіка 2025.(Англійская версія старонкі)
16 "Igumen County Commission to Purge the Communist Party (Bolsheviks) of Belorussia." Yerusha: European Jewish Archives Portal Rothschild Foundation Hanadiv Europe/«Ігуменская павятовая камісія па чыстцы Камуністычнай партыі (бальшавікоў) Беларусі»/ Yerusha: Еўрапейскі яўрэйскі архіўны партал, Фонд Ротшыльдаў Hanadiv Europe., https://www.yerusha-search.eu/viewer/metadata/JTS-2564/ Прагледжана 17 верасня 2025.
17 Istoriia BSSR, 2nd ed. (Minsk, 1961)/Гісторыя БССР, выд. 2 (Мінск, 1961), 2:184 і Борис К. Маркиианов /Барыс K. Маркіянаў, Борьба Коммунистической Партии Белоруссии за укрепление единства своих рядов в 1921–1925 гг./ Барацьба Камуністычнай Партыі Беларусі за ўмацаванне сваіх радоў у 1921–1925, Мінск, 1961 С. 64. Цытуецца Любачка, С. 108.
18 Kepley, Vance Jr./Кеплі, Ванс-малодшы, “Intolerance and the Soviets: A Historical Investigation.”/«Нецярпімасць і саветы: гістарычнае даследаванне»// Inside the Film Factory: New Approaches to Russian and Soviet Cinema/Унутры кінафабрыкі: новыя падыходы да расійскага і савецкага кіно, edited by Richard Taylor and Ian Christie/пад рэд. Рычарда Тэйлара і Іана Крысці. Рутледж, 1991, С. 51–59.