Вайна скончылася
А газеты і тэатры — зніклі
1920
Камуністы канчаткова выціснуілі палякаў з горада 11 ліпеня 1920 года — падзея, якая пазней стала сюжэтам першага беларускага фільма «Лясная быль». Наступны кадр узяты з фінальнай часткі стужкі. Яму папярэднічаюць цітры з пазнакай даты — 12 ліпеня.
Фрагмент з фільма «Лясная быль», 1926 год, студыя Белдзяржкіно.
Гісторык беларускага нацыяналізму Пэр Андэрс Рудлінг пісаў пра новую беларускую рэспубліку, якая была абвешчана пасля выгнання палякаў з Мінска: «31 ліпеня 1920 года пад кіраўніцтвам Аляксандра Чарвякова, Васіля Кнорына і Іосіфа Адамовіча, Камуністычная партыя Літвы і Беларусі, Беларуская камуністычная арганізацыя (пад кіраўніцтвам Ўсевалада Ігнатоўскага) і яўрэйскі Бунд, які прадстаўляў Арн Вайнштэйн, зноў абвясцілі аб беларускай дзяржаўнасці — зноў пад назвай Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка Беларусь (ССРБ). Абвяшчэнне адбылося ў Мінскім гарадскім тэатры. І менавіта гэтая рэспубліка праіснавала наступныя сем дзесяцігоддзяў.»1 (ССРБ была перайменаваная ў Беларускую Савецкую Сацыялістычную Рэспубліку, калі ў канцы 1922 года ўвайшла ў склад Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік, але гэта ўжо іншая гісторыя.)
Камуністы не марудзілі з умацаваннем сваёй ўлады. «Беларуская газета», якая была крыніцай многіх тэатральных аб’яў, якія мы прыводзілі, знікла. Верагодна, яе закрылі.
Кінатэатры таксама, здаецца, спынілі працу. Прынамсі, яны больш не рэкламаваліся ў новай газеце. Новай газетай стала «Звязда». 24 жніўня 1920 года яна апублікавала паведамленне Чарвякова аб рэквізіцыі, відаць, таго, што засталося ад беларускага кінематаграфічнага фонду.
Мінск, «Звязда«Звязда», 24 жніўня 1920.
Крыніца: Нацыянальная Бібліятэка Беларусі.
Ваенна-рэвалюцыйнага камітэту С. С. Р. Б.
Усе кінематографы на тэрыторыі Рэспублікі Беларусіі нацыяналізуюцца і абвяшчаюцца ўласнасцю дзяржавы.
Аддзелу народнай адукацыі загадваецца прыняць на ўлік усю фотамаёмасць і ўсе кінематографы, дзе б гэтая маёмасць ні знаходзілася.
Забараняецца ўсякая здзелка са згаданай у п.2 маёмасцю, як тое: купля, продаж яе, здача ў наём і інш.
Былыя ўладальнікі кінематографаў абавязаны неадкладна правесці поўны разлік з усімі служачымі і пагашэнне усіх пазыковых абавязацельстваў прадпрыемстваў на дзень набыцця гэтым загадам законнай моцы.
Усе служачыя кінематографаў застаюцца на займаемых да дня апублікавання гэтага пасадах і не маюць права ні самавольна пакідаць службу або пераходзіць у іншы кінатэатр надалей да распараджэння Аддзела народнай адукацыі.
Заўвага: дадзенае не распаўсюджваецца на былых уладальнікаў кінапрадпрыемстваў.
Гэты загад набывае законную моц у горадзе Мінску 24 жніўня, а на месцах ад моманту апублікавання.
Вінаватыя ў невыкананні гэтага загаду альбо ўва ўхіленні ад яго дакладнага выканання будуць адданыя пад суд.
Старшыня Ваенна-рэвалюцыйнага камітэту С. С. Р. Б. Чарвякоў.
Нават у той час, калі беларускі савецкі ўрад браў пад свой кантроль кінатэатры, працягвалася памежная вайна з Польшчай і грамадзянская вайна з Белай арміяй, што выступала за вяртанне царызму.
Пасля вызвалення Мінска Чырвоная армія гнала палякаў да самай Варшавы, але 16–18 жніўня польскае войска здолела пераламіць ход падзей і перайшло ў наступ. Калі бакі ўрэшце дамовіліся спыніць баявыя дзеянні, Польшча займала заходнюю палову сучаснай тэрыторыі Беларусі.2
Абарона Варшавы, батарэя 120 мм, 1920 год.
Крыніца: Грамадскі набытак, праз Wikimedia Commons.
Генерал Станіслаў Булак-Балаховіч афіцыйна не належаў ні да польскіх, ні да расійскіх войскаў. Ён сцвярджаў, што змагаецца ад імя Беларускай Народнай Рэспублікі, якая была абвешчана падчас нямецкай акупацыі ў 1918 годзе і распалася пасля сыходу немцаў пасля падпісання Перамір’я.
У верасні 1920 года Булак-Балаховіч выбіў камуністаў з Пінска. Адтуль ён спрабаваў арганізаваць агульнанацыянальнае беларускaе паўстанне. Яго барацьба працягвалася з лета 1920 да восені 1921 года, ужо пасля таго як быў падпісаны Сувалкаўскі дагавор у кастрычніку 1920-га, які спыніў баявыя дзеянні паміж камуністамі і Польшчай. У лістападзе 1920 года Булак-Балаховіч абвясціў новую беларускую дзяржаву, але яна пратрымалася нядоўга. Ужо ў снежні яго войскі адступілі на тэрыторыю Польшчы.3 Булак-Балаховіч з’яўляецца адным з персанажаў фільма студыі Белдзяржкіно «У агні народжаная», дзеянне якога разгортваецца на Палессі — рэгіёне на мяжы Беларусі і Украіны.
Станіслаў Булак-Балаховіч са сваім сабакам Райтам, кастрычнік-лістапад 1919 года
Крыніца: http://www.esm.ee/ Грамадскі набытак, праз Wikimedia Commons.
Барыс Фядосьеў выканаў ролю Булак-Балаховіча ў фільме студыі Белдзяржкіно «У агні народжаная» (1930).
Тым часам бальшавікі працягвалі ўмацоўваць сваю ўладу ў Беларусі. З 24 па 27 верасня 1920 года ў Мінску адбыўся Першы Усебеларускі З’езд камсамола (Расійскага камуністычнага саюза моладзі). Аднак, як адзначае гісторык з Беларусі Вольга Хабібуліна, камсамол на той момант фармальна не прымаў моладзь, таму на з’ездзе было вырашана стварыць асобную арганізацыю — Камуністычны саюз моладзі Беларусі (КСМБ).4 Ніжэй — дэлегацкі білет, які выдавалі тым, хто ўдзельнічаў у З’ездзе.
Архівы Беларусі.
Крыніца: гл. зноску 5
Мір урэшце вярнуўся на беларускія землі ў канцы 1920 года. Але спрэчкі вакол межаў і памераў новай беларускай дзяржавы працягваліся. Польшча і Савецкая Расія яшчэ не падпісалі Рыжскі дагавор 1921 года, які афіцыйна завяршыў іхнюю вайну. Аднак яны ўжо папярэдне дамовіліся, што тэрыторыя, якую сёння займае Беларусь, будзе падзелена паміж імі.5
Ад ССРБ у 1920 годзе засталася толькі маленькая, падобная на наканечнік стралы тэрыторыя ў некалькі квадратных міль, дзе з буйных гарадоў быў толькі Мінск. Кінатэатры знаходзіліся пад кантролем беларускага ўрада, але асобнай беларускай кінаарганізацыі яшчэ не існавала. І расшырэнне межаў БССР, і стварэнне дзяржаўнай кінастудыі — усё гэта павінна было пачакаць яшчэ некалькі гадоў.
Беларусь
Межы _______ Сучасныя межы
Межы -------------- Межы былой дзяржавы
ССРБ пасля яе «аднаўлення» 30 ліпеня 1920 года і падпісання Рыжскага дагавора 20 сакавіка 1921 года. Карта Біла Нэльсана.
«Карта ССРБ 1921 года (С. 120)» з кнігі «Уздым і заняпад беларускага нацыяналізму», 1906–1931 Пера Андэрса Рудлінга. © 2014. Перадрукавана з дазволу Выдавецтва Пітсбургскага ўніверсітэта.
(«Vitsebsk, Mahieleu, Homel, Hrodna» — гэта альтэрнатыўныя напісанні для «Віцебск, Магілёў, Гомель, Гродна).
1 Lubachko, Ivan S./Любачка, Іван С. Belorussia Under Soviet Rule, 1917-1957/Беларусь пад савецкай уладай, 1917–1957 The University Press of Kentucky/Выдавецтва Кентукскага ўніверсітэта (The University Press of Kentucky), 1972. С. 45
2 Rudling, Per Anders/Рудлінг, Пер Андэрс, The Rise and Fall of Belarusian Nationalism/Уздым і заняпад беларускага нацыяналізму, University of Pittsburgh Press/Выдавецтва Пітсбургскага ўніверсітэта, 2014. СС. 112-113.
3 Рудлінг, СС. 114-118.
4 Khabibulina, Olga/Хабібуліна, Вольга. "History of the Komsomol and Youth Organisations in Belarus"/«Гісторыя камсамола і моладзевых арганізацый у Беларусі»*Council of Europe*/Рада Еўропы, 3 кастрычніка. 2018, https://pjp-eu.coe.int/documents/42128013/47262565/komsomol+histpory+olga+.pdf/f8a99b3f-c604-e242-315b-a288c5120596 Прагледжана 15 верасня 2025.
5 Поўная спасылка: Государственный архив Минской области/Дзяржаўны архіў Мінскай вобласці. Становление комсомола Беларуси: 1920–1925/Станаўленне камсамола Беларусі: 1920–1925 Архивы Беларуси/Архівы Беларусі, 23 верасня 2020, https://archives.gov.by/blog/news/1020669. Прагледжана 15 верасня 2025.