Іх краіна была на грані акупацыі
Але беларусы ўсё адно хадзілі ў кіно
1920
27 жніўня 1919 года Уладзімір Ленін падпісаў дэкрэт аб нацыяналізацыі кінематографа ў Расійскай Сацыялістычнай Федэратыўнай Савецкай Рэспубліцы (РСФСР). Хоць гэты дзень часта лічыцца гістарычным, кіназнаўца Рычард Тэйлар адзначаў, што нацыяналізаваць асабліва не было чаго: «Гэта, зрэшты, было толькі пачаткам цэнтралізаванай кінапрамысловасці, бо амаль не засталося абсталявання для вытворчасці, сістэма пракату развалілася, а кінатэатры былі ў заняпадзе».1
Іншы даследчык, Ванс Кеплі-малодшы, звяртае ўвагу на тое, што гэты дэкрэт быў толькі адным з мноства актаў нацыяналізацыі, падпісаных Леніным. Пазней сам Ленін прызнаваў, што падчас палітыкі «ваеннага камунізму» ён падпісаў такую колькасць дэкрэтаў, што ўраду было цяжка адсочваць іх і забяспечваць выкананне.2
Ленін стварыў Усерасійскі фотакінааддзел (УФКА) пры Народным камісарыяце асветы для рэалізацыі дэкрэта аб нацыяналізацыі.3 Аднак, як пабачым далей, УФКА хутка паказаў, што не быў здольны выканаць задачу адраджэння кінематографа ў Расіі і на тэрыторыях пад расійскім кантролем. Затое яго пераемнік заклаў асновы будучага беларускага дзяржаўнага кінематографа.
У тэксце ленінскага дэкрэта адзначалася, што ён тычыцца толькі тэрыторыі Расіі.4 На той момант значная частка беларускай зямлі заставалася пад кантролем Польшчы.
Нягледзячы на баявыя дзеянні і акупацыю, у гарадах захоўвалася пэўнае адчуванне нармальнасці. У Мінску 1 студзеня 1920 года ў «Беларускай газеце» была надрукавана абвестка, што кінатэатр «Мадэрн» пакажа вядомы фільм «Айцец Сергій», у галоўнай ролі — Іван Мазжухін разам са сваёй жонкай Наталляй Лісенка.
«Беларуская газета», 1 студзеня 1920.
Крыніца: Нацыянальная бібліятэка Беларусі.
«Мадэрн» → «Айцец Сергій»
Л. М. Талстога з удзелам Мазжухіна і Лісенка
«Люкс» → «У кіпцюрах Арла»
У той жа абвестцы паведамлялася, што кінатэатр «Люкс» пакажа фільм «У кіпцюрах Арла», у якім галоўныя ролі выконваюць дзве малпы — Жак і Како.
Студзень 1920 года быў насычаным для мінскіх кінатэатраў. 4 студзеня кінатэатр «Мадэрн» пачаў паказ фільма «Таямніца шахты», але звестак пра гэты фільм не захавалася. Кінатэатр «Люкс» паказваў фільм з інтрыгуючай назвай «У кайданах таямніцы», аднак і гэты фільм не зафіксаваны ў вядомых кінакаталогах.
«Беларуская газета», 4 студзеня 1920.
Крыніца: Нацыянальная бібліятэка Беларусі.
«Мадэрн» → «Таямніца шахты»
«Люкс» → «У кайданах таямніцы»
Праз некалькі дзён абодва кінатэатры змянілі рэпертуар. 6 студзеня кінатэатр «Мадэрн» дэманстраваў фільм «Амерыканскі Зігамар (Равенгар)», які, верагодна, быў часткай серыялу «Цень, што абараняе», дзе галоўным злодзеем быў Равенгар. Гэта быў фільм кампаніі Pathé, вядомы ў Францыі як «Ravengar».5 Зігамар быў адным з персанажаў серыі французскіх фільмаў, заснаваных на вобразе югаслаўскага героя ў масцы. У той жа дзень кінатэатр «Люкс» паказваў «арыгінальня фарс» пад назвай «У кайданах таямніцы», у галоўных ролях — Баранцэвіч, Паўлава і Стрыжэўскі.
10 студзеня кінатэатры памяняліся месцамі ў рэкламе, нягледзячы на тое, што паказвалі адны і тыя ж фільмы. У кінатэатры «Мадэрн» усё яшчэ паказвалі «Амерыканскі Зігамар (Равенгар)», а ў кінатэатры «Люкс» — «У кайданах таямніцы».
«Беларуская газета», 6 студзеня 1920.
Крыніца: Нацыянальная бібліятэка Беларусі.
«Мадэрн» → «Амерыканскі Зігамар (Равенгар)»
«Люкс» → «У кайданах таямніцы»
«Беларуская газета», 10 студзеня 1920.
Крыніца: Нацыянальная бібліятэка Беларусі.
«Люкс» → «У кайданах таямніцы»
«Мадэрн» → «Амерыканскі Зігамар (Равенгар)»
Газета «The Evening World»/«Вячэрні свет» (Нью-Ёрк), афіша серыялу «Цень, што абараняе».
Крыніца: грамадскі набытак (Public Domain), праз Wikimedia Commons.
14 студзеня 1920 года фільмы «Зігамар» і «Пратэя» зноў былі ў рэпертуары кінатэатра «Мадэрн». У той час кінатэатр «Люкс» дэманстраваў фільм пад назвай «Катаржнік №17». Гэта быў адзін з фільмаў нямецкай серыі пра амерыканскага дэтэктыва Джоэ Джонкінса. Ролю дэтэктыва ў розны час выконвалі некалькі нямецкіх акцёраў, сярод якіх — прафесар Леон Рэйнс (1917)6 і Курт Брэнкендорф (1918–1919).7 Аднак ні адзін з вядомых каталогаў ранняга нямецкага кіно, у тым ліку filmportal.de, не змяшчае фільмаў пра Джоэ Джонкінса з назвай або сюжэтам, звязаным з турмой ці зняволеннем.
«Беларуская газета», 4 студзеня 1920.
Крыніца: Нацыянальная бібліятэка Беларусі.
«Мадэрн» → «Зігамар» | «Кур’ер з Вашынгтона» і «Пратэя»
«Люкс» → «Катаржнік №17»
Дэтэктыўная драма ў 6 вялікіх частках з жыцця знакамітага сышчыка
У лютым з’яўляюцца новыя назвы фільмаў. Гэта значыць, раней мы іх не сустракалі, таму цяжка сказаць, ці былі яны толькі што знятыя, ці гэта старыя стужкі, якія ўладальнікі кінатэатраў захавалі яшчэ з часоў вайны.
13 лютага кінатэатр «Мадэрн» дэманстраваў «Таямніцу марскога дна», а «Люкс» — фільм пад назвай «Графіня і артыстка».
«Беларуская газета», 13 лютага 1920.
Крыніца: Нацыянальная бібліятэка Беларусі.
«Мадэрн» → «Таямніца марскога дна»
«Люкс» → «Графіня і артыстка»
У сакавіку 1920 года кінатэатр «Мадэрн» паказваў фільм пад назвай «Прыгоды Дон Жуана». Існуе некалькі ранніх стужак пра Дон Жуана, некаторыя з якіх нават не мелі яго імя ў назве, таму дакладна вызначыць, пра якую канкрэтна карціну ідзе гаворка, амаль немагчыма. «Люкс» у тым жа месяцы дэманстраваў ужо сапраўдны фільм пра Зігамара, а не «амерыканскага Зігамара», які ішоў у студзені. Таксама ў яго рэпертуары быў фільм «Пратэя» — французская стужка пра жанчыну-шпіёнку. Абодва фільмы — пра Пратэю і Зігамара — паставіў рэжысёр Віктарын-Іпаліт Жасэ, адзін з піянераў французскага кінематографа.8
«Беларуская газета», 8 сакавіка 1920.
Крыніца: Нацыянальная бібліятэка Беларусі.
«Мадэрн» → «Прыгоды Дон Жуана»
«Люкс» → «Зігамар» і «Пратэя»
17 сакавіка 1920 года, калі польскія войскі ўсё яшчэ займалі горад, «Беларуская газета» надрукавала аб’явы аб паказах у тых жа двух кінатэатрах. Кінатэатр «Мадэрн» дэманстраваў фільм пад назвай «Чорны фрак». «Люкс» у той момант не працаваў, і ў аб’яве паведамлялася, што з нагоды рамонту тэатр часова зачынены.
«Беларуская газета», 17 сакавіка 1920.
Крыніца: Нацыянальная бібліятэка Беларусі.
«Мадэрн» → «Чорны фрак»
«Люкс» → З нагоды рамонту тэатр часова зачынены.
Праз два дні, 19 сакавіка, «Беларуская газета» апублікавала абвестку пра фільм, анансаваны як «Бакача Дэкамерон», хоць, імаверна, гэта была аўстрыйская стужка 1920 года пад назвай «Бакача».9 Але, як бы там ні было, паказ адбываўся ў «Мадэрне». Кінатэатр «Ілюзіён» паказваў «Кабірыю» — фільм, што карыстаўся вялікай папулярнасцю некалькі гадоў таму. «Люкс» жа абяцаў новую праграму «сёння».
«Беларуская газета», 19 сакавіка 1920.
Крыніца: Нацыянальная бібліятэка Беларусі.
«Мадэрн» → Bocaccio’s Decameron
«Ілюзіён» → «Кабірыя»
«Люкс» → Сёння новая праграма.
Калі ў пачатку 1919 года Расія ліквідавала нядаўна ўтвораную Савецкую Сацыялістычную Рэспубліку Беларусь, каб стварыць кароткачасовую Літоўска-Беларускую ССР (ЛітБел), былі перагледжаны ўсходнія межы. У выніку Віцебск, які раней уваходзіў у склад ССРБ, адышоў да Расіі. У маі 1920 года супрацоўнікі Кінафотааддзела Віцебскай губерні стварылі ўласную кінавытворчую арганізацыю. Падчас Тыдня Працоўнага фронту яны здымалі работы па рамонце чыгункі, якія праводзіліся вайскоўцамі 15-й часткі Чырвонай Арміі на беразе Заходняй Дзвіны.10
«Беларуская газета», 19 сакавіка 1920.
Крыніца: Нацыянальная бібліятэка Беларусі.
«Мадэрн» → «Клуб жоўтага трохвугольніка»
«Ілюзіён» → «Барацьба жанчын альбо Трыумф шчасця»
Ужо ў чэрвені 1920 года ў рэкламных абвестках «Беларускай газеты» кінатэатр «Люкс» больш не згадваўся — адзначаліся толькі «Мадэрн» і «Ілюзіён».
1 Taylor, Richard/Тэйлар, Рычард. A Medium for the Masses: Agitation in the Civil War, Soviet Studies/Сродак для мас: Агітацыя ў перыяд Грамадзянскай вайны, Савецкія даследаванні т. 22, № 4, красавік 1971. — С. 562–574, С. 565.
2 Kepley, Vance Jr./Кеплі, Ванс-малодшы “Soviet Cinema and State Control; Lenin’s Nationalization Decree Reconsidered.”/«Савецкі кінематограф і дзяржаўны кантроль: пераасэнсаванне дэкрэту Леніна аб нацыяналізацыі», Часопіс кіно і відэа, т. 42, № 2, лета 1990, С 3–14. https://www.jstor.org/stable/20687894
3 Калашникова, Ю. С. и друг/ Калашнікава, Ю.С., і інш Очерки Истории Советского Кино, 1917-1934/ Нарысы Гісторыі Савецкага Кіно, 1917-1934. Государственное Издательство Искусство/Дзяржаўнае Выдавецтва «Мастацтва» 1956 С. 29.
4 Кеплі, Ванс-малодшы «Савецкі кінематограф і дзяржаўны кантроль: пераасэнсаванне дэкрэту Леніна аб нацыяналізацыі».
5 “S…is for The Shielding Shadow”/«Ц…значыць Цень, што абараняе» Norman Studios Online Museum/Онлайн-музей студыі Нормана https://normanstudios.org/nsdrc/project/s-is-for-the-shielding-shadow/ Прагледжана 13 верасня 2025.
6 Lichtbuild Buhne/«Ліхтбільд-Бюнэ» № 12. 24 сакавіка 1917 года, с. 22. Інтэрнэт-архіў https://archive.org/details/lichtbildbuhne-1917-03/page/n269/mode/2up?view=theater Прагледжана 13 верасня 2025.
7 Der Kinematograph/«Кінематограф» № 583, 27 сакавіка 1918 года / 6 сакавіка 1918 года, с. 24. Інтэрнэт-архіў https://archive.org/details/kinematograph-1918-03/page/39/mode/2up?view=theater Прагледжана 13 верасня 2025.
8 Віктарын-Іпаліт Жасэ IMDB hhttps://www.imdb.com/name/nm0419327/ Прагледжана 13 верасня 2025.
9 Таксама існуе брытанскі фільм «Граф Ангуэрса» («Count Anguersa») 1914 года, заснаваны на «Дэкамероне». Гэтую інфармацыю змяшчае артыкул «Boccacio in Films»/«Бакача ў кіно» у выданні Motion Picture News/«Навіны кінематографа» ад 20 чэрвеня 1914 г., С. 36., а таксама амерыканскі фільм 1917 года «Аповесць з Дэкамерона», згаданы ў абвестцы ў Motion Picture News/«Навіны кінематографа», 20 студзеня 1917 г., С. 363.
10 Шамякин, И.П., Ред./Шамякін, І.П., Энциклопедия Белорусской ССР /Энцыклапедыя Беларускай ССР Мінск, 1981. Т. 4. Цытуецца ў Cited in https://ru.wikipedia.org/wiki/кинематограф_белоруссии#cite_note-бсср-кэ-1. Прагледжана 8 снежня 2024; Красинский, А. В. и друг./Красінскі, А. В. і інш., История Белорусского Кино, 1926-1945/Гісторыя Беларускага Кіно, 1926-1945 Мінск: Выдавецтва «Навука і тэхніка» 1969, С. 16.