Залаты век беларускіх кінатэатраў.
1911-1914
Магілёў
Карэспандэнты, якія асвятлялі падзеі ў іншых гарадах Беларусі ў 1911–1914 гадах, зрабілі вялікую працу. Але і самі гарады таго вартыя. Магілёў, Мазыр, Бабруйск, Гомель і Рагачоў мелі ўласныя тэатры і захопленую кінапубліку. Далей — Магілёў.
У інтэрнэце ёсць артыкул «Гісторыя кінаіндустрыі ў Магілёве», які пагружае нас у гісторыю кіно ў гэтым важным беларускім горадзе.1
У ім гаворыцца, што пастаянны кінатэатр з’явіўся ў Магілёве ўжо ў 1909 годзе. У самым цэнтры, на Дняпроўскім праспекце, дом №42 (цяпер вуліца Першамайская), быў адкрыты тэатр «Электра-біяграф» пад назвай «Чары».2
Магілеў, Дняпроўскі праспект, пачатак XX стагоддзя.
Крыніца: https://ay.by/lot/mogilev-gub-dneprovskij-prospekt-dostatochno-redkaya-5034128394.html
Пажар у горадзе Балагое працягваў уплываць на паведамленні прэсы:
«У нядзелю, 27 сакавіка, каля 11-й гадзіны вечара ў праекцыйнай зале электратэатра “Чары” адбліснула святло падчас паказу стужкі. І гэтая акалічнасць засталася б зусім незаўважнай для публікі, якая на той момант запаўняла глядзельную залу, бо ні агню, ні дыму там відаць не было — дзякуючы таму, што праекцыйная кабіна была цалкам ізаляваная ад глядзельнай залы мураванай сцяной, — калі б нехта раптам не закрычаў: “Гарым!”
Гледачы, што дагэтуль мірна сядзелі на сваіх месцах і глядзелі на светлую пляму на экране пасля перапынку ў паказе, пад уплывам гэтага крыку і яшчэ пад свежым уражаннем ад балогаўскай трагедыі, кінуліся да выхадаў у фае, цалкам забыўшыся пра аварыйныя выхады, у выніку чаго ўзнікла цісканіна, якая магла б скончыцца вельмі трагічна, калі б некалькі разважлівых гледачоў не здолелі супакоіць натоўп.»3
Часопіс «Сіне-Фона»
Месца пажару ў горадзе Балагое, 1911.
Крыніца: https://www.trv-science.ru/2018/04/pozhar-v-bologom/
Новы тэатр адкрыўся ў губерні 3 снежня 1911 года. Назва яго не захавалася.4 Вядома, што ў Магілёве ў той час дзейнічалі тры тэатры, бо, як пісаў адзін з аўтараў аднаго з артыкулаў, «ва ўсіх трох кінематографах, з прычыны хваравітасці гарадскога паліцэйскага, былі ўсталяваныя тэлефоны і вадаправодныя краны з пажарнымі рукавамі.»5 Трэці з іх быў вядомы як «Экспрэс».6 Яго закрылі, верагодна, у канцы 1911 года.7 «Сіне-Фона» пісаў, што ў 1911 годзе ў Магілёве дзейнічалі тры кінатэатры: «Чары», «Мадэрн» і «Адэон».8
Той самы аўтар, які пералічыў тры магілёўскія кінатэатры, жорстка раскрытыкаваў «Адэон» і яго «дэбютанта-аператара» Нешу Шэніна. Ён працягваў: «Наспех закладзеная аснова гэтага бізнэса і стэрэатыпная пастаноўка з таннымі фарсавымі эфектамі пераканаўча сведчаць пра поўную адсутнасць практычнага досведу і хоць нейкіх грунтоўных ведаў у справе кінематаграфіі ў яго ўладальніка.»9
Магілёў, 1911.
Крыніца: https://vk.com/wall-25111744_4422 and TaganrogCity.com
Але менавіта «дзелавая хватка» Шэніна найбольш яскрава адлюстроўвае драпежную сутнасць ранняга кінабізнесу. Праз некалькі месяцаў «пакутлівага існавання» «Адэон» закрыўся. Аднак, калі справа дайшла да разлікаў з крэдыторамі, Шэнін праявіў небывалую спрытнасць:
Калі ён і не мог загадзя прадбачыць тыя неспрыяльныя ўмовы, у якіх яго бізнэс, як выявілася, не здолеў вытрымаць канкурэнцыі, дык наступствы ліквідацыі бізнэса ён прадбачыў надзвычай дакладна. Перааформіўшы ўсю маёмасць, што фактычна належала яму, на іншых асобаў, ён праявіў такое майстэрства і кемлівасць, што можа спаборнічаць з вытанчанымі трукамі першакласных ілюзіяністаў».10
Часопіс «Сіне-Фона»
У наступным нумары «Сіне-Фона» той самы карэспандэнт ужо хваліў кіраўніцтва «Чараў». Раней, па яго словах, яно было «няўважлівым і абыякавым да справы», бо дэманстравала фільмы, якія толькі што ішлі ў канкурэнтным «Мадэрне». Цяпер сітуацыя змянілася: у «Зачараванні» пачалі паказваць больш свежыя стужкі. Тым часам, каб не адставаць, уладальнікі «Мадэрна» вырашылі пайсці на эксперыменты: спачатку адмовіліся ад свайго струннага квартэта і запрасілі аркестр, потым — і ад аркестра, і замест яго пачалі запрашаць людзей, што чыталі тэксты падчас паказу (дэкламатараў). Але, як пісаў карэспандэнт, гэтага было недастаткова: «Прыстойны і адукаваны глядач ужо не знаходзіў ранейшай утульнасці ў гэтай імправізаванай карчме і з ахвотай пераходзіў у “Чары”».11
Аўтар дадаваў, што кіраўніцтва «Мадэрна» прыцягнула да выступаў «гастралюючых акцёраў» і выкарыстоўвала іх без усялякага крытычнага адбору. Ён называў іх «дробнымі знакамітасцямі», якія «не сыходзяць са сцэны» і, паводле яго слоў, «месца ім хутчэй у занядбаных кавярнях, а не ў кінатэатрах».12
У тым жа матэрыяле пісалася, што на пасаду начальніка паліцыі быў прызначаны новы чалавек, і разам з ім прыйшла «сапраўдная навала адміністратыўнай цэнзурнай строгасці».13 Аднак ужо да сярэдзіны ліпеня «панаванне адміністрацыйнага цэнзурнага тэрору» скончылася — з прыходам новага палітычнага кіраўніка.14
Да жніўня тыя самыя «дробныя знакамітасці», якіх цяпер называюць «сумна вядомымі знакамітасцямі», зноў выступалі на імправізаваных сцэнах мясцовых кінатэатраў. «Адна слава змяняецца другой. Куплетысты, эквілібрысты, клоўны, этуалі, танцоры, гастралёры, згаслыя зоркі і іншыя дробныя знакамітасці — усё гэта без разбору знаходзіць сабе месца на подыумах мясцовых кінатэатраў. Кіраўніцтва “Мадэрна” гасцінна прымае ўсіх гэтых вандроўных артыстаў.»15
Магілёў, пачатак XX стагоддзя.
Крыніца: https://mogilev-region.gov.by/news/kak-menyalis-goroda-belarusi-mogilev-kotoryy-tak-i-ne-stal-stolice
У ліпені 1911 года за «Мадэрн» ўзяліся бюракраты. Інспектары закрылі два апошнія кінатэатры ў горадзе — «Мадэрн» і «Чары» — з нагоды «пажарнай небяспекі». (Несумненна, гэта была рэакцыя на трагедыю ў горадзе Балагое напрыканцы лютага і пажар у магілёўскіх «Чарах» ў канцы сакавіка.) Акрамя таго, кінатэатр «Мадэрн» не змог бы выканаць новыя патрабаванні, якія забаранялі размяшчэнне тэатра ў непасрэднай блізкасці ад гарадской электрастанцыі — а яны фактычна знаходзіліся на адной і той жа тэрыторыі.16
Паведамленні пра далейшы лёс «Мадэрна» зніклі са старонак прэсы, але, як вядома (гл. ніжэй), у 1914 годзе ў Магілёве ўсё яшчэ існаваў кінатэатр з такой назвай.
Некаторы час тэатр пад назвай «Люкс» працаваў у Мсціславе.17
Леанід Плоткін у сваім артыкуле пра гісторыю кінематографа ў Магілёве пісаў: «Вядома, што перад Першай сусветнай вайной у Магілёве працавалі тры кінатэатры, або, як іх тады называлі, электратэатры: “Мадэрн” і “Чары” на Дняпроўскім праспекце і “Электра-біяскоп Сквірскага” на вул. Вялікая Садовая.»18
У маі 1914 года часопіс «Сіне-Фона» паведамляў, што кінатэатрам «Чары» кіраваў якісьці спадар Чаманскі. Пазней ён прадаў яго Верашчаку. Існаваў таксама кінатэатр «Мадэрн». Паліцыя часта падвяргала фільмы цэнзуры. Адзін з аўтараў заўважыў, што выразаліся менавіта тыя сцэны, «якія і рабілі фільм цікавым».19
Часопіс «Сіне-Фона»
1 «Гісторыя кінаіндустрыі ў Магілёве», https://mogilevkino.by/about-us/istoriya-kinootrasli-v-g-mogileve Прагледжана 8 сакавіка 2025.
2 Ibid.
3 «Сіне-Фона», 15 красавіка, 1911, Нумар 14, с. 16
4 «Сіне-Фона», 15 снежня, 1911, Нумар 6, с. 22.
5 Ibid.
6 «Сіне-Фона», 1 верасня, 1912, Нумар 23, с. 25.
7 «Кінэ-Часопіс», 23 снежня, 1911, Нумар 24, с. 18.
8 «Сіне-Фона», 1 чэрвеня, 1911, Нумар 17, с. 15.
9 Ibid.
10 Ibid.
11 «Сіне-Фона», 15 чэрвеня, 1911, Нумар 18, с. 14.
12 Ibid.
13 Ibid.
14 «Сіне-Фона», 15 ліпеня, 1911, Нумар 20, с. 21.
15 «Сіне-Фона», 1 жніўня, 1911, Нумар 21, с. 22.
16 «Сіне-Фона», 1 верасня, 1911, Нумар 23, с. 21.
17 «Сіне-Фона», 10 лістапада, 1912, Нумар 4, с. 24.
18 Плоткін Леанід, «Гісторыя магілёўскіх кінатэатраў / Уласаў быў у Магілёве. Бамбасховішча ў “Радзіме”» 17 мая, 2018, https://masheka.by/history_mogilev/history_mogilev_articles/1597-istoriya-mogileva-modern-chary-i-prochie-bioskopy.html Прагледжана 10 сакавіка, 2025.
19 «Кінэ-Часопіс», 31 мая, 1914, Нумар 11, сс. 54-55.
20 «Сіне-Фона», 1 студзеня, 1911, Нумар 7, с. 16.