Кінарэсбел спрабуе даць адпор
Але гэта бой, асуджаны на паразу
У сярэдзіне ліпеня 1922 года нядаўна створаная беларуская кінаарганізацыя Кінарэсбел апынулася пад ударам крытыкі. Асноўным ініцыятарам наступу выступіў Рабкрын (Рабоча-сялянская інспекцыя), які зладзіў афіцыйную праверку дзейнасці арганізацыі. Аднак мэта гэтай рэвізіі застаецца незразумелай: у захаваных дакументах няма ніводнай прамой згадкі пра тое, ці ставілася задача паляпшэння, ліквідацыі або рэарганізацыі Кінарэсбела.
Калі дапусціць, што пералік нібыта недахопаў у працы Кінарэсбела быў спробай палепшыць арганізацыю, — то чаму ў дакладзе няма ніводнай канкрэтнай прапановы? Навошта наогул праводзіць праверку структуры, якая існавала ўсяго шэсць тыдняў? Які сэнс параўноўваць гэтыя шэсць тыдняў дзейнасці Кінарэсбела з двума гадамі працы яго папярэдніка — Фотакінадэпартамента, які, дарэчы, і стварыў тыя ўмовы, у якіх Кінарэсбел быў вымушаны пачынаць?
Правяраючыя засталіся незадаволеныя рэпертуарам кінатэатра «Чырвоная зорка» ў Мінску.
Крыніца: https://facebook.com/MinskPhotoHistoryNew
Некаторыя адказы на гэтыя пытанні можна дае заява А. Н. Сайкоўскага (пасада не ўдакладняецца), якая суправаджала рэвізійны даклад. У лісце да Рабкрыну ён пісаў:
Што да будучыні кінасферы (ён наўмысна не выкарыстаў назву «Кінарэсбел»), лічу мэтазгодным захаваць яе ў сістэме Народнага камісарыята асветы як прыбытковую культурную ўстанову, незалежна ад таго, ці будзе яна рэарганізаваная, але выключна пад іншым кіраўніцтвам. Гэтае меркаванне падзяляе і Мясцовы камітэт кінаработнікаў, што пацвярджаецца прыкладзеным актам.» 1
А. Н. Сайкоўскі
Але хто ж павінен быў прыняць канчатковае рашэнне?
У наяўных дакументах запісаў пра слуханні не захавалася — засталіся толькі супярэчлівыя заявы. З боку праціўнікаў Кінарэсбела — гэта рэвізійны даклад, які часта называюць «Актам» або «Актам №30», і заява Сайкоўскага. З боку тых, хто падтрымаў Кінарэсбел, — кароткае юрыдычнае заключэнне Наркамасветы (Народнага камісарыята асветы), супольная заява Дынерштэйна і Рахліна, а таксама асобны дакумент, падпісаны Рахліным.
Адказ Наркамасветы не выглядаў пераканаўча. У двухстаронкавым тэксце заключэння сцвярджалася, што праверка была заўчаснай, бо на той момант Кінарэсбел існаваў усяго толькі шэсць тыдняў. Акрамя таго, у заключэнні падкрэслівалася, што дзейнасць Кінарэсбела «па сутнасці адрозніваецца ад працы Кінематаграфічнай секцыі Галоўпалітпрасвету».2 Таксама былі згаданыя асобы, якіх Наркамасветы лічыў ініцыятарамі спроб дыскрэдытаваць Кінарэсбел.
Гэтыя асобы, адсунуўшыся ад уплыву пасля ўвядзення дзяржаўнай манаполіі на фотакінаіндустрыю, звярнуліся да метадаў канкурэнцыі ў стылі НЭП — каб з самага пачатку дыскрэдытаваць «Кінарэсбел» і падрэзаць яму крылы.»3
«Заключэння» Юрыдычнага аддзела Наркамасветы наконт праверкі «Кінарэсбелу».
З вялікай доляй упэўненасці можна меркаваць, што пад «гэтымі асобамі» меліся на ўвазе Маркус Мнушкін, які, як мы ўжо згадвалі, заключыў кантракт на кіраванне кінатэатрам у Бабруйску, і Марк Аронаў, каторы меў кантракт на пастаўку фільмаў. Абодва гэтыя кантракты, натуральна, былі заключаныя яшчэ Фотакінааддзелам (каб убачыць, дзе мы раней абмяркоўвалі гэтыя кантракты, націсніце тут).
І тым не менш, найбольш жорсткай прэтэнзіяй з боку Наркамасветы ў дачыненні да праверкі было толькі адно слова — «заўчасная».4
Што да індывідуальнай рэакцыі Самуіла Рахліна, дык яна была значна больш выразная. У сваёй заяве ён абвінаваціў аўтараў даклада ў тэндэнцыйнасці — то-бок, неаб’ектыўнасці і палітычнай заангажаванасці — і сцвярджаў, што шэраг раздзелаў свядома скажае відавочныя факты, якія лёгка праверыць. Асабліва рэзка Рахлін выказаўся адносна часткі, прысвечанай якасці фільмаў, што дэманстраваліся. У гэтым кантэксце ён згадвае грамадзяніна Белкінда — былога кіраўніка Фотакінадэпартамента, які не атрымаў пасады ў Кінарэсбеле.
Дарэчы, факты, згаданыя ў акце, не з’яўляюцца дакументальнымі сведчаннямі, як адзначаецца і ў самім дакуменце. Гэта — «успаміны», прычым асабіста спадара Белкінда, які выказваўся ў маёй прысутнасці фразамі тыпу: «здаецца», «магчыма» і не мог дакладна ўзгадаць ніводнай дэталі»5
С. Рахлін
Рахлін таксама выказваў незадавальненне наконт саміх фільмаў, якія камісія патрабавала прадэманстраваць падчас праверкі. Ён адзначаў, што стужкі не былі абраныя свабодна, а былі прадстаўлены па настойлівым патрабаванні прадстаўніка мясцовага камітэта, які запатрабаваў менавіта гэтыя назвы і выключна іх. (Гаворка ішла пра наступныя фільмы: «Маска граху», «Пакуты кахання», «Гулец», «Дваранскае гняздо» і «Адкупленне крывёю».).6
Рахлін таксама звярнуў увагу на фільмы, якія рэвізоры не паглядзелі. Сярод іх былі «Спячая прынцэса», «Будзем як сонца» і «Каханне пад паўднёвым сонцам» (альбо «Козы і дзеці»).7. Апошняя стужка таксама вядомая пад назвай «Козы… козачкі… казлы…». Хаця згадкі пра «Будзем як сонца» і «Козы… козачкі… казлы…» сустракаюцца ў розных кнігах па гісторыі расійскага кіно, фотаздымкаў з гэтых фільмаў, здаецца, не захавалася. Аднак мы можам паказаць вам здымкі некаторых вядучых акцёраў з гэтых стужак: Наталлі Каванька і Віктара Туржанскага («Козы… козачкі… казлы…»),8 а таксама Мікалая Радзіна і Алега Фрэліха («Будзем як сонца»). Дарэчы, Алег Фрэліх пазней стаў рэжысёрам у новай Беларускай дзяржаўнай кінастудыі, Белдзяржкіно.
Наталля Каванька, фільм «Козы… козачкі… казлы…». Крыніца: https://www.kino-teatr.ru/kino/acter/w/euro/251949/foto/1292300/
Мікалай Радзін, фільм «Будзем як сонца».
Крыніца: https://www.kino-teatr.ru/kino/acter/m/sov/33419/foto/120452/
Віктар Туржанскі, фільм «Козы… козачкі… казлы…».
Крыніца: https://matsam.livejournal.com/4431791.html
Алег Фрэліх, пазней рэжысёр Белдзяржкіно, «Будзем як сонца».
Крыніца: https://www.kino-teatr.ru/kino/acter/m/sov/6866/foto/615047/
І мы дакладна ведаем, што для мінчукоў фільм «Гулец» не быў навінкай. Яны ўжо бачылі яго раней. Як паведамляла газета «Сіне-Фона», стужку паказвалі ў кінатэатры «Эдэн» яшчэ ў снежні… 1910 года.9
1 Рапорт (Рапарт) № 9413 3 жніўня 1922 Национальный архив Республики Беларусь (НАРБ) [Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь (НАРБ)], фонд. 101 опіс 1 справа 1740 С.177-78б і 196.
2 Заключение юрисконсульта Народного Комиссариата Просвещения Белоруссии по вопросу с ревизии Киноресбел (Заключэнне юрысконсульта Народнага камісарыята асветы БССР па пытанні праверкі Кінарэсбела) 22 жніўня 1922 НАРБ фонд. 42 опіс 1 справа 133 С. 32 і 32б.
3 Ibid.
4 Ibid.
5 В Народный Комиссариат Рабоче-Крестьянского Инспекции, Зам. Управляющего Киноресбел С. Рахлина, Объяснения Акту № 30 (У Народны Камісарыят Рабоча-Сялянскай Інспекцыі, Нам. Кіраўніка Кінарэсбела С. Рахліна, Тлумачэнні да Акта № 30) 20 жніўня 1922 НАРБ фонд. 42 опіс 1 справа 133 С. 39-42.
6 Акт (Акт) Недатавана НАРБ фонд. 42 опіс 1 справа 133 С. 35 і 36.
7 У Народны Камісарыят Рабоча-Сялянскай Інспекцыі, Нам. Кіраўніка Кінарэсбела С. Рахліна, Тлумачэнні да Акта № 30 20 жніўня 1922 НАРБ.
8 Козы... козочки... козлы... («Козы… козачкі… казлы…») https://www.kino-teatr.ru/kino/movie/empire/12618/titr/. Прагледжана 20 лістапада 2025.
9 Сине‑Фоно («Сіне-Фона»). Нумары 21–22, 15 снежня 1910. С. 26.