Фотакінааддзел
У Слуцку адкрываецца новы кінатэатр
1921
У сярэдзіне 1921 года ўрад новастворанай ССРБ яшчэ працягваў фарміравацца — што выглядае цалкам зразумелым, бо з часу, як польскія войскі былі выцеснены з усходняй часткі Беларусі, мінуў толькі год. Тым часам заходняя частка беларускай тэрыторыі заставалася пад кантролем Польшчы — і так працягвалася да 1939 года.
Газетныя і архіўныя матэрыялы сведчаць пра маштабную спробу пабудаваць сістэму, якая аб’ядноўвала б мастацтва і палітыку. У артыкуле «Звязды» ад 3 чэрвеня 1921 года паведамляецца, што таварыш Дынерштэйн (запомніце гэтае прозвішча — хутка яно будзе гучаць усё часцей) выступіў на пасяджэнні Усебеларускага саюза працаўнікоў мастацтва — Усерабіса. Прычынай яго выступлення была ягоная пасада: Дынерштэйн узначальваў Рабіс1 — прафсаюз работнікаў мастацтваў (паводле заяўкі, якую ён падаў, калі імкнуўся ўзначаліць Кінарэсбел). Гэтая структура з 1922 года пераняла кіраванне кінематографам у Беларусі ад Палітаддзела (Галоўнага палітычна-асветнага ўпраўлення). Падчас свайго выступлення Дынерштэйн гаварыў пра «задачы гэтага ўпраўлення ў галіне мастацкай і прапагандысцкай працы — асабліва ў сувязі з яго аб’яднаннем з Аддзелам мастацтваў». 2
Праз некаторы час у Слуцку адкрыўся новы кінатэатр. Як паведамляе «Звязда» ў нумары ад 22 чэрвеня, ён распачаў працу 14 чэрвеня — і, як падкрэслівалася ў артыкуле, «такога кінатэатра раней у горадзе не існавала».3 З яго адкрыццём «слуцкія рабочыя ўпершыню атрымалі магчымасць глядзець мультфільмы на экране».4
Слуцк, пачатак XX стагоддзя.
Крыніца: https://1863x.com/slutsk-gorod-geroi
Сапраўдны рух пачаўся ў ліпені. У нумары «Звязды» ад 24 ліпеня паведамлялася, што Аддзел мастацтваў «разам з усімі прадпрыемствамі, калектывамі, кінатэатрамі, фотастудыямі і іншымі ўстановамі, якія раней яму падпарадкоўваліся», быў перададзены ў распараджэнне Галоўнага палітычна-асветнага ўпраўлення, вядомага як Глаўпалітпрасвет.5 На той момант гэтую ўстанову ўзначальваў Самуіл Рахлін6 — яшчэ адно прозвішча, якое варта запомніць. Неўзабаве мы з ім сустрэнемся.
Але яшчэ больш цікавай у артыкуле «Звязды» ад 24 ліпеня выглядае наступная заява: «У сувязі з цяперашнім фінансавым крызісам і паводле пастановы цэнтральных уладаў, усе тэатральныя і сумежныя ўстановы пераходзяць на самаакупнасць.»7 Гэта, без сумневу, сведчыць пра тое, што Новая эканамічная палітыка (НЭП) пачала дзейнічаць і ў культурнай сферы. Каб падкрэсліць сур’ёзнасць пераменаў, Прэзідыум дадаў: «Бясплатныя тэатральныя білеты скасоўваюцца.»8 (Мяркуючы па кантэксце, гаворка ідзе пра жывы тэатр, а не пра кінатэатры.)
Звесткі пра стан кінатэатраў у той час былі супярэчлівыя. У справаздачы Наркамасветы за студзень–люты 1921 года паведамлялася, што працавала пяць кінатэатраў.9 Аднак ужо ў маі «Звязда» надрукавала артыкул, у якім гаварылася, што два кінатэатры былі зачынены паводле рашэння Прэзідыума Рабіса.10 Пазней ў іншай публікацыі адзначалася, што ў гэтых двух установах працавалі 55 чалавек.11
А ўжо 21 верасня 1921 года Фотакінааддзел паведаміў Главпалітпросвету, што «былыя лепшыя кінатэатры Мінска — такія як “Чырвоная зорка” і “Інтэрнацыянал” — апынуліся ў настолькі занядбаным і аварыйным стане, што тынкоўка на столі абсыпаецца, і без тэрміновага рамонту іх давядзецца закрыць».12
І тым не менш, менш чым праз месяц, 16 кастрычніка 1921 года, «Звязда» пісала: «Нядаўна адкрыліся тры кінатэатры (выдзелена курсівам), і яны прыносяць істотны даход».13
Значок Усерабіса да 5-годдзя Саюза работнікаў мастацтва, 1919-1924.
Крыніца: hhttps://znakussr.ru/shop/profsoyuzy/znak-vserabis-5-letie-soyuza-rabotnikov-iskusstv/
Адзін са спосабаў, якім дзяржава спрабавала перакласці фінансавы цяжар, раскрываецца ў артыкуле «Наша стаўленне да мастацтва»,14 апублікаваным у «Звяздзе» 25 кастрычніка 1921 года. У ім заклікалася зняць фінансавую адказнасць з дзяржавы і перадаць яе працоўным калектывам, «пакідаючы іх пад уплывам нашых дзяржаўных органаў». Іншымі словамі, менавіта калектывы павінны былі зарабляць прыбытак, але кантроль над ідэалагічным зместам заставаўся за дзяржавай.
«Звязда» не ўдакладняе, якія фільмы дэманстраваліся ў той час. Аднак у артыкуле ад 9 лістапада паведамлялася, што кінатэатр «Чырвоная зорка» (былы «Гігант») правёў святкаванне гадавіны Кастрычніцкай рэвалюцыі, падчас якога «ўдзельнікі дзяліліся сваімі ўспамінамі», а затым глядзелі фільм пра адкрыццё Другога з’езду Камуністычнага Інтэрнацыяналу.15
6 снежня «Звязда» паведамляла, што кінатэатр «Спартак», размешчаны на рагу Захар’еўскай і Багадзельнай вуліц, адкрыецца ў гэты ж дзень. Для чырвонаармейцаў была падрыхтаваная «грандыёзная праграма».16
Пазней, у снежні 1921 года, калі адбываўся Трэці з'езд Камуністычнай партыі Беларусі, «Звязда» адзначала, што дэлегатам дэманстраваліся фільмы «Голад на Паволжы» і «Пчалярства». Паказ адбываўся ў кінатэатры «Чырвоная зорка» (раней — «Гігант»). Цікава, што ў артыкуле ён усё яшчэ называецца «Гігантам» — тым самым кінатэатрам, які яшчэ ў верасні Фотакінааддзел прызнаваў амаль аварыйным. Акрамя кароткай нататкі пра кінапаказы, амаль увесь нумар «Звязды» ад 14 снежня 1921 года быў прысвечаны з’езду.17
Саюз работнікаў мастацтваў на карысць галадаючым, Плакат, 1921.
Крыніца: https://postermuseum.com/collections/soviet-union-russia/products/the-association-of-artists-assisting-the-starving-poster-49/
Фрагмент з фільма «Голад на Паволжы», 1922.
І як завяршэнне вечара пасля паказу фільма на сцэне паставілі п’есу «Губернатар».18 Сюжэт драмы — пра губернатара, які аддаў загад страляць у шматтысячны натоўп людей, што выйшлі на вуліцу з пратэстамі, чым учыніў гвалт. Разрываемы пачуццём віны, герой урэшце сам выносіць сабе смяротны прысуд.19 Ён пачынае падарожнічаць без аховы — і ў выніку становіцца ахвярай двух «народных мсціўцаў», якія страляюць у яго.20 Гэтая п’еса двойчы экранізавалася. Першая кінаверсія з’явілася ў 1928 годзе пад назвай «Белы арол». У ЗША фільм быў вядомы пад назвай «Lash of the Czar» («Біч цара»).
А ў аддзеле «некаторыя рэчы ніколі не мяняюцца». Намеснік старшыні Галоўпалітпрасвету выдаў гэты загад 1 снежня 1921 года:
"Было заўважана, што прадаўцы білетаў і кантралёры дапускаюць уваход праз бакавыя дзверы без білетаў.
Гэтая практыка павінна быць неадкладна спынена. Рэцыдывісты будуць звольненыя і прыцягнуты да адказнасці за халатнасць".21
1 Национальный архив Республики Беларусь/Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь (НАРБ), фонд/фонд. 42 опис/опіс 1, дело/справа1057, СС 9-9б.
2 Всерабис /Усерабіс, Звезда/Звязда, 1921 3 чэрвеня 127 (811).
3 На борьбу c темнотой (Слуцк)/На барацьбу з цемрай (Слуцк), Звезда/Звязда, 1921 22 чэрвеня 143 (827).
4 Ibid.
5 Всем Уездотделениям работников Искусств/Усім паветаддзяленням працоўнікаў мастацтваў, Звезда/Звязда, 1921, 24 ліпеня 171 (855).
6 Вестник Наркомпрос/Веснік Наркамасветы, 1921 кастрычнік, С. 39.
7Всем Уездотделениям работников Искусств/Усім паветаддзяленням працоўнікаў мастацтваў, Звезда/Звязда, 1921 24 ліпеня 171 (855)
8 Ibid.
9 Школа и культура Советской Белоруссии /Школа і культура Савецкай Беларусі No 1-2 1921 Янв-Фев
10 В союзе Рабис /У саюзе Рабіс Звезда/Звязда, 1921 19 мая 114 (798).
11 О нашей театральной практике/Пра нашу тэатральную практыку, Звезда/Звязда, 1921 3 лістапада 258 (942).
12 Председателю Главполитпросвета Докладная записка/Старшыні Глаўпалітпрасвета Службовая запіска 1921 21 сентябрь/1921 21 верасня, Национальный архив Республики Беларусь (НАРБ)/Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь (НАРБ) фонд/фонд. 42 опис/опіс 1, дело/справа 107 лісты c/СС 96-96б
13 Съезд работников искусств/З’езд работнікаў мастацтваў, Звезда/Звязда 1921 16 кастрычніка 243 (927).
14 Наше отношение к искусству/Наша стаўленне да мастацтва Звезда/Звязда 1921, 25 кастрычніка 250 (944).
15 В театре «Красная Звезда»/У тэатры «Чырвоная Зорка» Звезда/Звязда 1921 9 лістапада 262 (946).
16 Красноармейское кино/Чырвонаармейскае кіно Звезда/Звязда 1921 6 снежня 285 (969).
17 Демонстрация картины ‘Голод в Поволожье’/Дэманстрацыя карціны «Голад на Паволжы» Звезда/Звязда, 1921, 14 снежня 292 (976).
18 Ibid.
19 Моршинский, В. С./ Маршынскі В. С. «Символика колоративов в рассказе Л. Н. Андреева “Губернатор.”» Современные исследования социальных проблем /«Сімволіка каляратываў у апавяданні Л. М. Андрэева “Губернатар”» Сучасныя даследаванні сацыяльных праблем, № 3-1(27), 2016, С. 86. CyberLeninka https://web.archive.org/web/20211118140543/https://cyberleninka.ru/article/n/simvolika-kolorativov-v-rasskaze-l-n-andreeva-gubernator. Accessed 1 Oct. 2025.
20 Ibid. p. 89.
21 Приказ №39/Загад №39 1921 1 декабря/ 1921 1 снежня. Национальный архив Республики Беларусь/Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь (НАРБ), фонд/фонд. 42 опис/опіс 1, дело/справа1052, СС. 42.