Рыхард Эдуардавіч Штрэмер —першы кінамагнат Беларусі
Праз дзевяць гадоў пасля таго, як Кацін паказаў французскія фільмы ў Віцебску, Рыхард Эдуаравіч Штрэмер адкрыў у Мінску першы вядомы стацыянарны кінатэатр.
Як зазначалася раней, у 1896 годзе браты Люм’ер прадэманстравалі свой сінематограф на выставе ў Ніжнім Ноўгарадзе.1 Рыхард Штрэмер набыў гэты апарат і некалькі кінакарцін.2 І пасля выправіўся ў турнэ па заходніх губернях Расійскай імперыі.
Ніжні Ноўгарад, від на Галоўны кірмашовы дом
Крыніца: Максім Пятровіч Дзмітрыеў http://chronograph.livejournal.com/180282.html
У адкрытым доступе https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=45650336
У пэўны момант у Штрэмера былі кінатэатры ў Санкт-Пецярбургу, Кіеве, Рызе, Лодзі, Чарнігаве, Умані, Мітаве,3 Вільні, Пяцігорску,4 і Растове-на-Доне.5
У 1900 годзе Штрэмер прыехаў у Мінск і арандаваў пустое памяшканне ў доме Ракоўшчыка на Захар’еўскай вуліцы (цяпер праспект Незалежнасці).6 Спачатку ён паказваў там толькі «чароўны ліхтар» — відовішча, дзе праз слайды і магутную лямпу на сцяну праецыраваліся нерухомыя выявы. Магчыма, у гэтым жа памяшканні ён дэманстраваў і рухомыя выявы, але дакументальных сведчанняў пра гэта пакуль няма.
Мінск, Захар'еўская вуліца, канец XIX стагоддзя
Крыніца: https://ru.wikipedia.org/wiki/Захарьевская_улица_(Минск)
У лютым 1904 года, у той самы год, калі пачалася Руска-японская вайна, дзве буйнейшыя французскія кінакампаніі — «Pathé Freres» and «Gaumont» — адкрылі прадстаўніцтвы ў Расіі.7 У 1905 годзе цар аслабіў цэнзурныя абмежаванні па ўсёй краіне. Беларусы пачалі выдаваць кнігі і газеты на роднай мове, а таксама заснавалі газету «Наша Ніва»8
Кнігі на беларускай мове з выдавецтва “Загляне сонца і ў наша ваконца”. 1906, 1910, 1913
Крыніца: https://kamunikat.org
У 1907 годзе ў Мінску, на рагу Захар’еўскай і Пятрапалаўскай вуліц, адкрыўся электратэатр «Ілюзіён». Гэта і быў тэатр Штрэмера? Паводле аднаго з газетных артыкулаў, так.9 Кінатэатры нярэдка называлі «ілюзіёнамі», бо рухомыя выявы стваралі ілюзію жыцця. 1 снежня 1907 года выданне «Сіне-Фона» згадала пра «Ілюзіён» у Мінску, але незразумела, ці ішла гаворка менавіта пра назву тэатра, ці пра агульнае абазначэнне.10
Мінск, 1903 год. М. Эпштэйн, адкрыты доступ, праз Wikimedia Commons
Крыніца: https://garystockbridge617.getarchive.net/media/minsk-m-epstein-aa7b00
1 сакавіка 1908 года «Сіне-Фона» згадаў мінскі тэатр Штрэмера пад назвай «Электрабіяграф», а не «Ілюзіён».11 Аднак тэрмін «электра-біяграф» у той час часта выкарыстоўваўся проста як абазначэнне кінатэатра, а не ў якасці яго афіцыйнай назвы. Пра існаванне другога кінатэатра Штрэмера ў Мінску звестак няма. Іншы аўтар сцвярджаў, што тэатр Штрэмера называўся «Эдэн»,12 аднак «Сіне-Фона» пісаў, што «Эдэн» знаходзіўся побач з тэатрам Штрэмера.13 У гэтым самым артыкуле згадваліся яшчэ два мінскія кінатэатры — «Ілюзіён» і «Мадэрн».14
Кінапраектар. Прыкладна 1910 год. Вытворца Pathé Frères
Крыніца: Nordisk familjebok, https://runeberg.org/nfbn/kinema.jpg Wikimedia Commons
Штрэмер таксама называў свой кінатэатр «Электра-Біяграф», пра што сведчыць яго аб’ява ў часопісе «Сіне-Фона» у канцы 1908 года. Згодна з тым жа аб’яўленнем, ён займаўся і распаўсюдам, і продажам фільмаў, маючы ў наяўнасці «тысячы метраў» стужак.15
Менавіта імя Штрэмера прываблівала публіку. 20 сакавіка 1909 года ён размясціў аб’яву ў газеце «Мінскае рэха». Там не было назвы тэатра, а толькі вялізнымі літарамі - РИХАРДЪ ШТРЕМЕРЪ. На экране ў той вечар паказвалі «Дзмітрый Самазванец» — гісторыю, знаёмую кожнаму ў Расійскай імперыі, а таксама «Каханне перамагло» і некалькі кароткаметражных стужак.
«Мінскае рэха», 20 сакавіка 1909 года
На 1909 год у Штрэмера ўжо былі кінатэатры ў Мінску, Гомелі і Магілёве.16 Сам Штрэмер, ягоная жонка і гомельскі тэатр згадваюцца ў рамане «Віхор» аўтаркі Л. В. Міранавай. У гэтым творы галоўны герой ідзе ў гомельскі кінатэатр «Ілюзіён» і глядзіць выступ спадарыні Вольты, якая з'яўляецца перад публікай на фоне, верагодна, катушкі Тэслы, адкуль б’юць электрычныя маланкі.
Рэальная Міс Вольта здзіўляла публіку тым, што прапускала ток праз пальцы — і так запальвала лямпы і нават цыгары.17
Новая сусветная атракцыя!
Аргінальна! Па-за канкурэнцыяй! Аргінальна!
Упершыню ў Расіі!
Міс Люсія Вольта — 18 гадоў.
Працуе з высокім напружаннем звыш 500 000 вольт, дзякуючы чаму выконвае дзівосныя эксперыменты: з яе рук, ног, спіны — запальваюцца лямпы, факелы, цыгары і многае іншае!
Мы жывем у пару электрычнасці — таму электрычныя цуды не казкі.
Праўдзівасць гэтага пацвярджаюць рускія і замежныя атэстаты Імператарскіх тэхнічных таварыстваў.
Паказы адбываюцца пры пастаянным гарадскім электратоку і магчымыя на любой сцэне.
Для падрабязнай інфармацыі звяртацца да Т. Э. Тэнцэля,
Біёскоп Г. К. Зайлер, Екацерынаслаў 18
Міс Вольта.
Жывы электрычны акумулятар.
1 Гінзбург С. “Кінематаграфія дарэвалюцыйнай Расіі” Выдавецтва Мастацтва, Масква 1963, с. 17.
2 Пілюгін A.Ю., Рыхард Штрэмер - Чалавек, які адкрыў растаўчанам кінематограф, заг. выставачнага сектара культурна-асветніцкага аддзела РАMK, 2018, с. 2, (116) https://www.academia.edu/36912293/Рихард_Штремер_человек_открывший_ростовцам_синематограф
3 Ibid.
4 http://lib.kmv.ru/projects/toponim/toponimika.php?rub=78
5 Ханжонкаў, Аляксандр, «Першыя гады рускай кінапрамысловасці», Выдавецтва «Мастацтва», Масква, 1937, с 12.
6 Валожынскі, Уладзімір, «Дзе ў Мінску быў першы Кінатэатр і пра што былі першыя мінскія фільмы?» Tut.by, 17 красавіка 2013 г. https://web.archive.org/web/20180401172506/https://news.tut.by/culture/344182.html
7 Гінзбург, с. 28. Ліхачоў, Барыс С. Кінематаграфія ў Расіі (1896-1926), Акадэмія, Ленінград 1927, с. 29.
8 Марплз, Дэвід Р. «Беларусь — дэнацыяналізаваная нацыя» Акадэмічнае выдавецтва «Харвуд», Амстэрдам, Нідэрланды, 1999, с. 2.
9 Валожынскі
10 «Сіне-Фона», 15 кастрычніка 1909, Нумар 2, с. 13.
11«Сіне-Фона», нумар 8, 1 сакавіка 1908, с. 10.
12 Пілюгін, с. 118.
13 «Сіне-Фона»,Нумар 2, 15 кастрычніка 1909, с. 13.
14 Праграмы, «Сіне-Фона», Рнмар 7б 15 лютага 1907, с. 11.
15 «Сіне-Фона», Нумар 1, 1 кастрычніка, 1908, с. 21.
16 «Кинематография» Могилевский губернский журнал "Ведомости", 20 марта 1909 г., с. 13. .
17 Youngblood, Denise J./ Янгблад, Дэніс Дж. “The Magic Mirror: Filmmaking in Russia, 1908–1918”/«Чароўнае люстэрка: Кінавытворчасць у Расіі, 1908–1918 гг.» Выдавецтва ўніверсітэта Вісконсіна/University of Wisconsin Press 1999 с. 65, са спасылкай на рэкламныя аб’явы ў Сіне-Фона № 3б 15 студзеня 1910 года, (8)
18 «Сіне-Фона» Нумар 8б 15 студзеня 1910, с. 24.