Рыхард Эдуардавіч Штрэмер —першы кінамагнат Беларусі
Праз дзевяць гадоў пасля таго, як Кацін паказаў французскія фільмы ў Віцебску, Рыхард Эдуаравіч Штрэмер адкрыў у Мінску першы вядомы стацыянарны кінатэатр.
Як зазначалася раней, у 1896 годзе браты Люм’ер прадэманстравалі свой сінематограф на выставе ў Ніжнім Ноўгарадзе.1 Рыхард Штрэмер набыў гэты апарат і некалькі кінакарцін.2 І пасля выправіўся ў турнэ па заходніх губернях Расійскай імперыі.
Ніжні Ноўгарад, від на Галоўны кірмашовы дом
Крыніца: Максім Пятровіч Дзмітрыеў http://chronograph.livejournal.com/180282.html
У адкрытым доступе https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=45650336
У пэўны момант у Штрэмера былі кінатэатры ў Санкт-Пецярбургу, Кіеве, Рызе, Лодзі, Чарнігаве, Умані, Мітаве,3 Вільні, Пяцігорску,4 і Растове-на-Доне.5
У 1900 годзе Штрэмер прыехаў у Мінск і арандаваў пустое памяшканне ў доме Ракоўшчыка на Захар’еўскай вуліцы (цяпер праспект Незалежнасці).6 Спачатку ён паказваў там толькі «чароўны ліхтар» — відовішча, дзе праз слайды і магутную лямпу на сцяну праецыраваліся нерухомыя выявы. Магчыма, у гэтым жа памяшканні ён дэманстраваў і рухомыя выявы, але дакументальных сведчанняў пра гэта пакуль няма.
Мінск, Захар'еўская вуліца, канец XIX стагоддзя
Крыніца: https://ru.wikipedia.org/wiki/Захарьевская_улица_(Минск)
У лютым 1904 года, у той самы год, калі пачалася Руска-японская вайна, дзве буйнейшыя французскія кінакампаніі — «Pathé Freres» and «Gaumont» — адкрылі прадстаўніцтвы ў Расіі.7 У 1905 годзе цар аслабіў цэнзурныя абмежаванні па ўсёй краіне. Беларусы пачалі выдаваць кнігі і газеты на роднай мове, а таксама заснавалі газету «Наша Ніва»8
Кнігі на беларускай мове з выдавецтва “Загляне сонца і ў наша ваконца”. 1906, 1910, 1913
Крыніца: https://kamunikat.org
У 1907 годзе ў Мінску, на рагу Захар’еўскай і Пятрапалаўскай вуліц, адкрыўся электратэатр «Ілюзіён». Гэта і быў тэатр Штрэмера? Паводле аднаго з газетных артыкулаў, так.9 Кінатэатры нярэдка называлі «ілюзіёнамі», бо рухомыя выявы стваралі ілюзію жыцця. 1 снежня 1907 года выданне «Сіне-Фона» згадала пра «Ілюзіён» у Мінску, але незразумела, ці ішла гаворка менавіта пра назву тэатра, ці пра агульнае абазначэнне.10
Мінск, 1903 год. М. Эпштэйн, адкрыты доступ, праз Wikimedia Commons
Крыніца: https://garystockbridge617.getarchive.net/media/minsk-m-epstein-aa7b00
1 сакавіка 1908 года «Сіне-Фона» згадаў мінскі тэатр Штрэмера пад назвай «Электрабіяграф», а не «Ілюзіён».11 Аднак тэрмін «электра-біяграф» у той час часта выкарыстоўваўся проста як абазначэнне кінатэатра, а не ў якасці яго афіцыйнай назвы. Пра існаванне другога кінатэатра Штрэмера ў Мінску звестак няма. Іншы аўтар сцвярджаў, што тэатр Штрэмера называўся «Эдэн»,12 аднак «Сіне-Фона» пісаў, што «Эдэн» знаходзіўся побач з тэатрам Штрэмера.13 У гэтым самым артыкуле згадваліся яшчэ два мінскія кінатэатры — «Ілюзіён» і «Мадэрн».14
Кінапраектар. Прыкладна 1910 год. Вытворца Pathé Frères
Крыніца: Nordisk familjebok, https://runeberg.org/nfbn/kinema.jpg Wikimedia Commons
Штрэмер таксама называў свой кінатэатр «Электра-Біяграф», пра што сведчыць яго аб’ява ў часопісе «Сіне-Фона» у канцы 1908 года. Згодна з тым жа аб’яўленнем, ён займаўся і распаўсюдам, і продажам фільмаў, маючы ў наяўнасці «тысячы метраў» стужак.15
Менавіта імя Штрэмера прываблівала публіку. 20 сакавіка 1909 года ён размясціў аб’яву ў газеце «Мінскае рэха». Там не было назвы тэатра, а толькі вялізнымі літарамі - РИХАРДЪ ШТРЕМЕРЪ. На экране ў той вечар паказвалі «Дзмітрый Самазванец» — гісторыю, знаёмую кожнаму ў Расійскай імперыі, а таксама «Каханне перамагло» і некалькі кароткаметражных стужак.
«Мінскае рэха», 20 сакавіка 1909 года
На 1909 год у Штрэмера ўжо былі кінатэатры ў Мінску, Гомелі і Магілёве.16 Сам Штрэмер, ягоная жонка і гомельскі тэатр згадваюцца ў рамане «Віхор» аўтаркі Л. В. Міранавай. У гэтым творы галоўны герой ідзе ў гомельскі кінатэатр «Ілюзіён» і глядзіць выступ спадарыні Вольты, якая з'яўляецца перад публікай на фоне, верагодна, катушкі Тэслы, адкуль б’юць электрычныя маланкі.
Рэальная Міс Вольта здзіўляла публіку тым, што прапускала ток праз пальцы — і так запальвала лямпы і нават цыгары.17
Новая сусветная атракцыя!
Аргінальна! Па-за канкурэнцыяй! Аргінальна!
Упершыню ў Расіі!
Міс Люсія Вольта — 18 гадоў.
Працуе з высокім напружаннем звыш 500 000 вольт, дзякуючы чаму выконвае дзівосныя эксперыменты: з яе рук, ног, спіны — запальваюцца лямпы, факелы, цыгары і многае іншае!
Мы жывем у пару электрычнасці — таму электрычныя цуды не казкі.
Праўдзівасць гэтага пацвярджаюць рускія і замежныя атэстаты Імператарскіх тэхнічных таварыстваў.
Паказы адбываюцца пры пастаянным гарадскім электратоку і магчымыя на любой сцэне.
Для падрабязнай інфармацыі звяртацца да Т. Э. Тэнцэля,
Біёскоп Г. К. Зайлер, Екацерынаслаў 18
Міс Вольта.
Жывы электрычны акумулятар.
1 Гінзбург С. “Кінематаграфія дарэвалюцыйнай Расіі” Выдавецтва Мастацтва, Масква 1963, с. 17.
2 Рыхард Штрэмер - Чалавек, які адкрыў растаўчанам кінематограф, Пілюгін A.Ю., заг. выставачнага сектара культурна-асветніцкага аддзела РАMK, 2018, с. 2, (116) https://www.academia.edu/36912293/Рихард_Штремер_человек_открывший_ростовцам_синематограф
3 Ibid.
4 http://lib.kmv.ru/projects/toponim/toponimika.php?rub=78
5 Ханжонкаў, Аляксандр, «Першыя гады рускай кінапрамысловасці», Выдавецтва «Мастацтва», Масква, 1937, с 12.
6 «Дзе ў Мінску быў першы Кінатэатр і пра што былі першыя мінскія фільмы?» Валожынскі, Уладзімір, Tut.by, 17 красавіка 2013 г. https://web.archive.org/web/20180401172506/https://news.tut.by/culture/344182.html
7 Гінзбург, с. 28. Ліхачоў, Барыс С. Кінематаграфія ў Расіі (1896-1926), Акадэмія, Ленінград 1927, с. 29.
8 Марплз, Дэвід Р. «Беларусь — дэнацыяналізаваная нацыя» Акадэмічнае выдавецтва «Харвуд», Амстэрдам, Нідэрланды, 1999, с. 2.
9 Валожынскі
10 «Сіне-Фона», 15 кастрычніка 1909, Нумар 2, с. 13.
11 Гарады і Тэатры, «Сіне-Фона», 1 сакавіка 1908, Нумар 8, с. 10.
12 Пілюгін, с. 118.
13 «Сіне-Фона»,15 кастрычніка 1909, Нумар 2, с. 13.
14 Праграмы, «Сіне-Фона», 15 лютага 1907, Нумар 7, с. 11.
15 «Сіне-Фона», 1 кастрычніка, 1908, Нумар 1, с. 21.
16 «Кинематография» Могилевский губернский журнал "Ведомости", 20 марта 1909 г., с. 13. 4. («Кінематаграфія» Магілёўскі губернскі часопіс «Ведамасці», 20 сакавіка 1909, с. 13. 4.
17 Янгблад, Дэніс Дж. «Чароўнае люстэрка: Кінавытворчасць у Расіі, 1908–1918 гг.» Выдавецтва ўніверсітэта Вісконсіна 1999 с. 65, са спасылкай на рэкламныя аб’явы ў Сіне-Фона 15 студзеня 1910 года, № 3 (8)
18 «Сіне-Фона» 15 студзеня 1910, Нумар 8, с. 24.