Цяжкі пачатак для Кінарэсбела
1922
Тут мы падрабязней разгледзім Кінарэсбел, абставіны яго стварэння і барацьбу, што ўрэшце прывяла да яго гібелі.
Пра адчайнае становішча Фотакінааддзела сведчыць тое, што ён падпісаў двухгадовую ўмову на арэнду «Мастацкага тэатра» ў Бабруйску. Аддзел звярнуўся да сумнеўнай постаці дарэвалюцыйных часоў — Маркуса Мнушкіна. Калісьці ён кіраваў бабруйскім кінатэатрам «Эдэн», але вымушаны быў закрыць яго, бо перастаў усім плаціць. (Націсніце тут, каб даведацца, калі) Тым не менш, ва ўмове Мнушкін абяцаў штомесячна ўносіць 25 залатых рублёў за арэнду.1 Такім чынам, «Кінарэсбел» апынуўся звязаны гэтай умовай, якую, улічваючы папярэднія праблемы Мнушкіна, наўрад ці можна было назваць надзейнай інвестыцыяй.
Падсумуем: згодна з архіўнымі дакументамі, ідэя стварыць «Кінарбэсел» узнікла ў лютым 1922 года,2 але Народны камісарыят асветы (Наркам асветы) не рэагаваў на яе да сакавіка.3 У тым жа дакуменце не пазначана, калі дакладна праект быў прыняты. Згадваецца толькі, што пасля зацвярджэння ўсе адразу пачалі працаваць.4
Тым часам, на пачатку сакавіка, Фотакінааддзел падпісаў кантракт на пастаўку фільмаў. І зноў яны звярнуліся да прадстаўніка дарэвалюцыйнага мінулага — Марка Аронава з Полацка. (Каб даведацца пра Аронава ў Полацку, націсніце тут.) Паводле ўмоваў дамовы, ён мусіў пастаўляць тры “праграмы” (відаць, некалькі фільмаў) кожныя шэсць дзён. Паказваць іх планавалася ў кінатэатрах «Чырвоная зорка» (раней — «Гігант»), «Інтэрнацыянал» (раней — «Эдэн») і «Культура» (раней — «Мадэрн»).5 І гэты кантракт, як і папярэдні, прывязваў да сябе “Кінарэсбел”.
Полацк, 1918.
Крыніца: https://gorod214.by/new/6518
А тым часам, крытыкі з газеты «Звязда» мэтанакіравана працягвалі крытыкаваць усё, што маглі.
7 сакавіка нехта пад псеўданімам ЦОН жорстка раскрытыкаваў Галоўпалітпрасвет — поўная назва: Галоўны палітычна-асветніцкі камітэт Народнага камісарыята асветы. ЦОН пісаў пра ўрачыстае пасяджэнне, якое Мінскі Савет правёў 23 лютага ў гонар Чырвонай арміі. Паводле яго слоў, Галоўпалітпрасвет падрыхтаваў «сапраўды рэвалюцыйны спектакль, прысвечаны нашай гераічнай арміі». Яе назва? «Цыганскі барон».6 Аперэта, напісаная Ёганам Штраўсам-малодшым, распавядае пра венгерскага арыстакрата, які вяртаецца з выгнання, каб аднавіць сваю зруйнаваную сядзібу. Гэта адзін з найбольш вядомых твораў Штрауса, але ЦОН абураўся радкамі накшталт: «…Начныя прыгоды абяцаюць асалоду — Парыж, Парыж, Парыж…»
Афіша да аперэты «Цыганскі барон», 1935 год.
Крыніца: https://mabumbe.com/movies/titles/91093/the-gypsy-baron
Кадр з нямецкай экранізацыі оперэты «Цыганскі барон», 1935 год.
Крыніца: https://mabumbe.com/movies/titles/91093/the-gypsy-baron
Але ЦОН на гэтым не спыніўся. Ён працягваў:
«Грахі пажаднасці», «Таямніцы Нью-Ёрка» (прыгоды Нэта Пінкертона), «Жонка» (па Арцыбашаву). Гэтыя фільмы выдатна рэзануюць з назвамі саміх кінатэатраў: «Чырвоная зорка», «Культура», «Спартак».
І, натуральна, змест фільмаў цалкам адпавядае іх гучным назвам.
ЦОН, «Клапатлівы культуранасаджальнік»7
Афіша да фільма «Таямніцы Нью-Ёрка».
Крыніца: https://www.kinopoisk.ru/film/236870/?utm_referrer=organic.kinopoisk.ru
Афіша да фільма «Таямніцы Нью-Ёрка».
Крыніца: https://www.lavanguardia.com/peliculas-series/peliculas/the-new-exploits-of-elaine-730634
Мы ўжо згадвалі «Таямніцы Нью-Ёрка» — фільм у стылі Пінкертона, хаця сам персанаж там не з’яўляўся. Што да «Грахаў пажаднасці» — відаць, гэта пераназваны іншы фільм, сапраўдная назва якога не захавалася.
У адказе ад 12 сакавіка намеснік старшыні А. Розэншэйн заявіў, што Галоўпалітпрасвет не мае дачынення да пастаноўкі «Цыганскага барона». Паводле яго, тэатр знаходзіўся «пад выключнай юрысдыкцыяй Акадэмічнага цэнтра».8
Пасля гэтага Розэншэйн пазбягае прамой рэакцыі на кінакрытыку. «Нягледзячы на сцвярджэнне аўтара, што “зразумела без слоў: змест гэтых фільмаў адпавядае іх назвам”, — мы параілі б яму ўсё ж такі азнаёміцца з самімі фільмамі, а не крытыкаваць іх выключна па “загалоўках”.»9
Розэншэйн усклаў адказнасць за паказ фільма «Жонка» (паводле Арцыбашава) на ПУЗАП — Палітычнае ўпраўленне Заходняга фронту Чырвонай арміі, што дзейнічала падчас грамадзянскай і савецка-польскай войнаў 1919–1921 гг. Ён адзначыў, што кінатэатр «Спартак» не падпарадкоўваўся Галоўпалітпрасвету.10 (Мы не змаглі знайсці ніякай інфармацыі пра фільм «Грахі пажаднасці», як і пра стужку з назвай «Жонка», дзе Арцыбашаў быў бы пазначаны як сцэнарыст. Існаваў польскі фільм 1915 года з такой назвай, але імя Арцыбашава нідзе не фігуруе ў згаданых крыніцах.11
Кадр з польскага фільма «Жонка», 1915 год.
Крыніца: https://www-kino--teatr-ru.translate.goog/kino/movie/euro/128841/foto/?_x_tr_sl=auto&_x_tr_tl=en&_x_tr_hl=en&_x_tr_pto=wapp
Хоць пацвердзіць, што Арцыбашаў сапраўды напісаў сцэнар да фільма «Жонка», не ўдалося, мы маем дастаткова сведчанняў, што ён меў дачыненне да іншага фільма — «Муж». Гісторык Сямён Гінзбург пісаў, што фільм «Муж» быў пастаўлены «паводле п’есы М. Арцыбашава».12 Іншы даследчык, В. П. Міхайлаў, сцвярджаў, што фільм быў зняты, але яго не дазволілі да паказу.13 Кінагісторык Веніямін Вішнеўскі ў сваёй кнізе «Мастацкія фільмы Расіі» піша, што ў 1916 годзе ў Баку быў зняты фільм пад назвай «Жонка (адказ Арцыбашава). Ён адзначае, што гэта быў першы фільм, «зняты і пастаўлены ў Баку».14
Тым часам у «Звяздзе» Я. Быкін крытычна выказаўся наконт выкарыстання грошай і агульнай арганізацыі ў беларускім урадзе.
Цэнтральнае бюро (ЦБ) павінна захаваць Кінааддзел як прыбытковае падраздзяленне, улічваць яго клубы ў фінансавых справаздачах, фінансаваць і рэалізоўваць усе агітацыйныя кампаніі, надаць больш увагі партыйным і савецкім школам, а таксама перагледзець усе тэатральныя кантракты на карысць Палітпрасвету.15
Я. Быкін
1 Договор, 19 января 1922/Умова, 19 лютага 1922 Национальный архив Республики Беларусь (НАРБ)/Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь (НАРБ). Фонд/Фонд 42, опис/опіс 1, дело/справа 1057, документ/дакумент 7-7б.
2 В коллегию/У калегію Проект организации Кинопрокатной конторы возник у нас еще в феврале/Праект стварэння Кінарэпракатнай канторы ўзнік у нас яшчэ ў лютым Национальный архив Республики Беларусь (НАРБ)/Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь (НАРБ). Фонд/Фонд 42 опис/опіс 1 дело/справа 133 документ/дакумент 20-22. У запісцы гаворыцца, што ідэя ўзнікла ў лютым і была прадстаўлена на калегіі Наркамасветы ў сакавіку 1922 года.
3 Положение о Белорусской прокатной Кино-Конторе [Киноресбел]/Палажэнне аб Беларускай пракатнай Кіна-Канторы [Кінарэсбэл] Национальный архив Республики Беларусь (НАРБ)/Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь (НАРБ). Фонд/Фонд 42 опис/опіс 1 дело/справа 133 документ/дакумент 12.
4 Национальный архив Республики Беларусь (НАРБ)/Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь (НАРБ). Фонд/Фонд 42 опис/опіс 1 дело/справа 133 документ/дакумент 12.
5 Договор, 7 марта 1922/Умова, 7 March 1922 (НАРБ)/Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь (НАРБ). Фонд/Фонд 42 опис/опіс 1 дело/справа 157, документ/дакумент 9-9б.
6 ЦОН /ЦОН “Заботливый культуронасаждатель”/«Клапатлівы культуранасаджальнік». Звезда/Звязда, 56 (1057), 07 Сакавіка 1922.
7 Ibid.
8 “Письмо В Редакцию/«Ліст у рэдакцыю». Звезда/Звязда, 61 (1062), 12 сакавіка 1922.
9 Idid.
10 Ibid.
11 Жена/Жонка Кино-театру https://www-kino--teatr-ru.translate.goog/kino/movie/euro/128841/annot/?_x_tr_sl=auto&_x_tr_tl=en&_x_tr_hl=en&_x_tr_pto=wapp Прагледжана 30 верасня 2025. ; Жена/Жонка Кинопоиск https://www.kinopoisk.ru/film/177800/